مقدمه
مکمل‌های غذایی جزو محبوب‌ترین فراورده‌های سلامت‌محور هستند. این فراورده‌ها زمانی که مواد غذایی قادر به تأمین کامل نیازهای تغذیه‌ای نیستند، به کمک می‌آیند و درحقیقت کامل‌کننده نیازهای تغذیه‌ای انسان به ویتامین‌ها یا املاح هستند [1]. در چند دهه اخیر به‌تدریج در کشورهای توسعه‌یافته و بعدها در سایر کشورها مصرف مکمل‌ها رو به فزونی گذاشته است. مطالعه لزلی بران و همکاران در سال 2010 بر روی 1121 مراجعه‌کننده به داروخانه نشان داد 72 درصد از مراجعین به داروخانه طی سال گذشته از یکی از محصولات مکمل دارویی استفاده کرده‌اند و این محصولات را اثرگذار یا بسیار اثرگذار خواندند. نتایج این مطالعه نشان داد مصرف مکمل‌های دارویی در زنان بیشتر از مردان است. همچنین در این مطالعه به بررسی محبوب‌ترین مکمل‌ها پرداخته شد که به ترتیب مولتی‌ویتامین‌ها، روغن ماهی، ویتامین سی، گلوکزآمین و پروبیوتیک‌ها از سوی مصرف‌کنندگان انتخاب شدند [2]. از دلایل محبوبیت مکمل‌ها می‌توان به افزایش قیمت داروها و درمان‌های مرسوم، ترس از عوارض جانبی مرتبط با داروهای شیمیایی، غیرنسخه‌ای بودن و دسترسی آسان و رسانه‌های اجتماعی و همچنین فرض بر طبیعی بودن این محصولات و درنتیجه بی‌خطر بودنشان نسبت به سایر درمان‌ها اشاره کرد. کمیته‌های علمی که به کمبودهای تغذیه‌ای و عوارض ناشی از آن اشراف دارند مکمل‌هایی که توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در شبکه‌های بهداشتی‌ـ‌درمانی کشور برای سنین مختلف تجویز می‌شوند را توصیه می‌کنند. این مکمل‌ها اغلب تغذیه‌ای هستند و برای کمبودهای تغذیه‌ای کاربرد دارند. سازمان بهداشت جهانی نیز مصرف بعضی از مکمل‌ها را به دلیل کمبود منطقه‌ای یا جهانی توصیه می‌کند [3].
مکمل‌ها همانند داروها، اگر درست و بجا مصرف نشوند عوارض خود را دارند. در تجویز مکمل‌ها که باید با نظر پزشک صورت گیرد، منافع مکمل در مقابل ضرر و زیان احتمالی سنجیده می‌شود و اگر منافع آن بیش از ضرر احتمالی باشد، تجویز می‌شود [4]. 
براساس گزارشات پایگاه جامع دارویی طبیعی بیش از 54 هزار محصول مکمل دارویی وجود دارد که تنها یک‌سوم از آن‌ها مرتبه‌هایی از ایمنی و کارآمدی که توسط مدارک علمی توجیه شود را دارا هستند و نزدیک به 12درصد، نگرانی‌هایی در رابطه با ایمنی و مشکلات کیفیتی دارند [5]. یکی از مهم‌ترین مسائل درمورد مکمل‌های دارویی موضوع تفاوت نگرش به این فراورده‌هاست. مطالعه‌ای در جنوب ایران نشان داد نوع نگرش درمورد مکمل‌های دارویی حتی بین داروسازان مرد و زن تفاوت معنی‌داری دارد [6]. با توجه به شواهد تجربی از میزان تجویز و مصرف بالای مکمل‌های دارویی در شهر رشت و عدم وجود مطالعات کافی در این زمینه، این مطالعه با هدف بررسی دانش و شیوه نگرش مردم مراجعه‌کننده به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت و عوامل تأثیرگذار در مورد مکمل‌های دارویی و نحوه مصرف آن‌ها انجام شد.

روش‌ها
تحقیق حاضر با هدف تعیین میزان آگاهی و نگرش مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت درباره مکمل‌های دارویی با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و مقطعی (مقطع شش‌ماهه از اسفندماه 1397 تا مردادماه 1398) انجام شد. با توجه به اهداف مطالعه حاضر و سایر مطالعات انجام‌شده، پرسش‌نامه‌ای طراحی شد که داده‌های آن از طریق کاربرد یک پرسش‌نامه خود ایفا جمع‌آوری و گزارش شد. اطلاعات مورد نیاز برای طراحی پرسش‌نامه، اطلاعات جمعیت‌شناختی بیماران (سن، جنس، سطح تحصیلات و شغل)، اطلاعات مربوط به مصرف مکمل دارویی (مصرف یا عدم مصرف، تعداد مکمل‌های دارویی در حال مصرف و نام مکمل دارویی درحال مصرف)، اطلاعات مربوط به عوامل و علل مصرف مکمل دارویی، اطلاعات مربوط به دانش و نگرش بیماران به مکمل دارویی، اطلاعات مربوط به سایر داروهای مصرفی بیماران و اطلاعات مربوط به بیماری‌های زمینه‌ای بیماران بودند. 
جامعه آماری این تحقیق، کلیه بیماران مراجعه‌کننده به داروخانه بودند. چهار داروخانه در سطح شهر رشت در 3 منطقه برخوردار، متوسط (2 داروخانه) و ضعیف انتخاب شدند. افراد مورد مطالعه ضمن موافقت برای شرکت در تحقیق، پرسش‌نامه را از محققان دریافت کرده و بعد از تکمیل آن را تحویل دادند. 
حجم نمونه براساس نتایج مطالعات رُزگا و همکاران [7] مبتنی بر مهم‌ترین سؤال تحقیق یعنی فراوانی مصرف مکمل‌های دارویی (72/7 درصد) با اطمینان 95 درصد و با در نظر گرفتن حد اشتباه برآورد 2/5 درصد، براساس فرمول کوکران، 1220 نفر تعیین شد.
روش نمونه‌گیری به صورت غیرتصادفی و براساس مراجعه مستمر بیماران بود.
افراد واجد شرایط در بدو ورود به داروخانه‌های خصوصی در صورت تمایل به صورت داوطلبانه و با داشتن معیارهای ورود شامل سن بالای 18 سال، سواد و تسلط به زبان فارسی وارد مطالعه شدند و پژوهشگر ضمن مصاحبه با افراد داوطلب اطلاعات مورد نیاز را در پرسش‌نامه وارد کرد.

روش اجرا
جهت تعیین روایی پرسش‌نامه آگاهی و نگرش از نظرات یک پانل 9نفره متشکل از اعضای هیئت علمی دانشکده داروسازی و پزشکی استفاده شد و یک پرسش‌نامه نهایی تهیه شد. اساتید روایی کیفی پرسش‌نامه را تأیید کردند. در رابطه با پرسش‌نامه اولیه یک سؤال وارد هر فیلد شد. جهت تعیین روایی صوری و محتوایی به صورت کمی از نسبت روایی محتوا و شاخص روایی محتوا استفاده شد. شاخص روایی محتوایی به صورت جمع امتیازات موافق برای هر آیتم که امتیاز «مرتبط، اما نیاز به بازبینی» و «کاملاً مرتبط» را کسب کرده‌اند تقسیم بر تعداد کل متخصصان محاسبه شد. برای تعیین نسبت روایی محتوایی از متخصصان درخواست شد تا هر آیتم را براساس طیف سه‌قسمتی «ضروری است»، «مفید است، اما ضرورتی ندارد» و «ضرورتی ندارد» بررسی کنند. نمره نسبت روایی محتوایی جهت بررسی ضروری بودن سؤالات بین 0/78 تا 1 به دست آمد (طبق جدول لواشه در پانل 9نفره 0/78≥CVR معنی‌دار در نظر گرفته شد). بنابراین همه از لحاظ ضروری بودن معتبر بودند. شاخص شاخص روایی محتوایی همه سؤالات در 3 حیطه مربوط بودن، سادگی و واضح بودن براساس نظرات 1 به دست آمد. بنابراین پرسش‌نامه آگاهی، نگرش و عملکردسنجی از لحاظ این شاخص‌ها براساس نظرات پانل از اعتبار بالایی برخوردار بود. میزان آگاهی از طریق 9 سؤال سنجیده شد. نگرش نیز از طریق 10 سؤال که میزان موافقت پاسخ‌دهنده به سؤالات را با عباراتی مانند «کاملاً موافقم»، «موافقم»، «نظری ندارم»، «مخالفم» و «کاملاً مخالفم» نشان می‌داد سنجیده شد.
برای تعیین پایایی ابزارها، جهت بررسی توافق و تکرارپذیری نمره آگاهی، از فرم‌های معادل و برای نمره نگرش از روش آزمون ـ آزمون مجدد (اندازه‌گیری مجدد به فاصله دو هفته) استفاده شد. ضریب همبستگی درون‌طبقه‌ای این پرسش‌نامه برابر 0/803 و معنی‌دار بود (0/001>P). ضریب ICC نمره آگاهی برابر 0/274 و از لحاظ آماری معنی‌دار نبود (0/272=P)، اما ضریب پایایی تکرارپذیری برابر با 81/48 درصد به دست آمد و قابل قبول بود. درمورد پرسش‌نامه نگرش، ضریب ICC برابر 0/938 (0/001>P) و ضریب پایایی برابر 97/66 درصد بود که از مقادیر بالایی برخوردار بودند. بنابراین ابزار‌های فوق از لحاظ پایایی مورد اعتماد بودند.
داده‌ها در این پژوهش با استفاده از بسته نرم‌افزاری SPSS نسخه 22 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. از آزمون‌های مجذور کای، آنووا، تی مستقل و جدول متقاطع برای تجزیه و تحلیل داده‌ها استفاده شد. 
نمره آگاهی بین 1 تا 9 (جواب درست= 1 امتیاز و جواب غلط و نمی‌دانم= صفر امتیاز) بود و از لحاظ سطح‌بندی نمره آگاهی و تعیین وضعیت آگاهی در این مطالعه، نمرات زیر 5 آگاهی ضعیف، نمره 6 و 7 آگاهی متوسط و نمره 8 و 9 آگاهی خوب تلقی شد. 
در نگرش‌سنجی، دامنه کل نمرات بین صفر تا 40 بود: کاملاً مخالفم (بدون امتیاز)، مخالفم (1 امتیاز)، نظری ندارم (2 امتیاز)، موافقم (3 امتیاز) و کاملاً موافقم (4 امتیاز). نمره زیر 20 نگرش منفی و نمره بالای 20 نگرش مثبت تلقی شد. در تجزیه و تحلیل آماری، سطح معنی‌داری کمتر از 0/05 معنی‌دار در نظر گرفته شد.

یافته‌ها
مشخصات جمعیت‌شناختی
توزیع فراوانی 1132 نمونه مورد پژوهش برحسب عوامل فردی ـ اجتماعی در جدول شماره 1 نمایش داده شده است.




میانگین و انحراف‌معیار سن افراد 11/40±35/65 سال بود (کوچک‌ترین نمونه مورد مطالعه 18ساله و بزرگ‌ترین نمونه مورد مطالعه 82ساله بود). اکثریت نمونه‌ها در گروه سنی 49-30 سال بودند. از لحاظ جنس اکثریت زن بودند. اکثر مراجعه‌کنندگان دارای مدرک تحصیلی لیسانس بوده و کمترین درصد مراجعه‌کنندگان مدرک تحصیلی فوق دیپلم داشتند. در بررسی شغل مراجعه‌کنندگان در نمونه‌های مورد مطالعه، اکثریت به ترتیب بیکار، دارای شغل آزاد و کارمند بودند. 

میزان مصرف
بیش از نیمی از مراجعه‌کنندگان از مکمل‌های دارویی استفاده می‌کردند. همچنین 40/37 درصد افراد تعداد یک تا دو مکمل دارویی مصرف می‌کردند و بیشترین تعداد مکمل مصرفی گزارش‌شده توسط یک فرد 7 عدد بود. در بررسی منبع توصیه‌کننده مکمل‌های دارویی در نمونه‌های مورد مطالعه اکثریت به ترتیب با توصیه پزشک معالج، با نظر شخصی خود و با توصیه داروساز، مصرف‌کننده مکمل‌های دارویی بودند. منبع تهیه مکمل‌های دارویی در اکثر نمونه‌های مورد مطالعه داروخانه‌ها بود و همچنین مراجعه‌کنندگان علت اصلی مصرف مکمل را به ترتیب حفظ سلامتی، درمان مناسب و تأمین انرژی ذکر کردند. 

آگاهی و دانش
توزیع فراوانی پاسخ به گویه‌های پرسش‌نامه آگاهی درمورد مکمل‌های دارویی در جدول شماره 2 نمایش داده شده است.


بیشترین آگاهی درست نمونه‌های مورد مطالعه در مورد سؤال 1: «آیا مکمل‌های دارویی می‌توانند جایگزین مواد غذایی در نظر گرفته شوند؟» (78/3 درصد) و کمترین درصد آگاهی مربوط به سؤال 8: «آیا مکمل‌های دارویی یکسان با ملح متفاوت عوارض جانبی با شدت یکسانی دارند؟» (37/90 درصد) بود.
جدول شماره 3 نحوه پاسخ‌دهی نمونه‌های مورد مطالعه درمورد نگرش نسبت به مکمل‌های دارویی را نشان می‌دهد.


براساس اطلاعات این جدول بیشترین تعداد افراد با سؤال «ضروری است که در طی استفاده از مکمل‌های دارویی پزشک یا داروساز خود را در جریان بگذارید» (87/63 درصد) موافق بودند. 
در جدول شماره 4 به مقایسه آگاهی برحسب عوامل فردی ـ اجتماعی پرداخته شده است.




براساس اطلاعات این جدول میانگین نمره آگاهی برحسب سطح تحصیلات معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که افراد دارای سطح تحصیلات فوق لیسانس و بالاتر نمره آگاهی بیشتری داشتند و با پایین رفتن سطح تحصیلات به ترتیب نمره آگاهی کاهش یافت. میانگن نمره آگاهی برحسب شغل معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که مراجعه‌کنندگانی که شغل‌های بهداشتی ـ درمانی داشتند از نمره آگاهی بیشتری نسبت به سایر گروه‌های شغلی برخوردار بودند و کمترین نمره آگاهی به افراد با شغل آزاد مربوط بود. میانگن نمره آگاهی برحسب مصرف مکمل‌های دارویی معنی‌دار بود (0/029=p)، به‌طوری‌که مصرف‌کنندگان مکمل از نمره آگاهی بیشتری برخوردار بودند. میانگن نمره آگاهی برحسب تعداد مکمل مصرفی معنی‌دار بود (0/004=p)، به‌طوری‌که با افزایش تعداد مکمل مصرفی میانگین نمره آگاهی افزایش یافت و بیشترین نمره مربوط به مراجعه‌کنندگانی بود که بیشتر از دو مکمل دارویی مصرف می‌کردند. میانگین نمره آگاهی برحسب علت مصرف مکمل نیز معنی‌دار بود (0/039=p)، به‌طوری‌که به ترتیب بیشترین نمره آگاهی مربوط به افرادی بود که علت مصرف مکمل را درمان مناسب و حفظ سلامتی بیان کردند. 
در جدول شماره 5 به مقایسه نمره نگرش برحسب متغیرهای فردی ـ اجتماعی پرداخته شد.




براساس اطلاعات این جدول نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب جنس معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که زنان نمره نگرش بالاتری نسبت به مردان داشتند. نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب شغل مراجعه‌کنندگان به داروخانه معنی‌دار بود (0/038=p)، به‌طوری‌که بالاترین نمره نگرش به ترتیب مربوط به افراد بیکار و افراد با شغل آزاد بود. نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب مصرف مکمل دارویی معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که مصرف‌کنندگان مکمل‌های دارویی نمره نگرش بالاتری داشتند. نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب تعداد مکمل مصرفی معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که افرادی که بیشتر از دو مکمل دارویی مصرف می‌کردند، نمره نگرش بالاتری داشتند. نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب منبع تهیه مکمل معنی‌دار بود (0/001>p)، به‌طوری‌که افرادی که مکمل مصرفی خود را از باشگاه‌ها تهیه می‌کردند از نمره نگرش بالاتری برخوردار بودند. در آخر، نمره نگرش به مکمل‌های دارویی برحسب علت مصرف مکمل معنی‌دار بود، به‌طوری‌که افرادی که دلیل مصرف مکمل‌های دارویی را نمی‌دانستند بیشترین نمره نگرش را داشتند. 
به‌طورکلی، از دامنه 9-0 نمره قابل کسب در پرسش‌نامه آگاهی‌سنجی، میانگین و انحراف‌معیار 2/4±5/1 با میانه 5 به دست آمد که کمترین میزان آگاهی صفر و بیشترین میزان آگاهی 9 بود. براساس آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف توزیع نمره آگاهی از توزیع نرمال پیروی نمی‌کند (0/001=p).
همچنین از دامنه 40-0 نمره قابل کسب نگرش نسبی به مکمل‌های دارویی، میانگین و انحراف معیار 4/46±16/14 با میانه 16 به دست آمد که کمترین میزان نگرش صفر و بیشترین میزان نگرش 29 بود. براساس آزمون کولموگروف ـ اسمیرنوف توزیع نمره نگرش از توزیع نرمال پیروی نمی‌کند (0/001=p). 
از نظر آگاهی نمونه‌های مورد مطالعه، تنها 20/4 درصد از نمونه‌ها از آگاهی خوبی برخوردار بودند، 26/33 درصد آگاهی متوسط و بقیه آگاهی ضعیف داشتند. همچنین در خصوص وضعیت نگرش، 76/33 درصد از نمونه‌های مورد مطالعه نگرش منفی به مکمل‌های دارویی داشتند و نیز ضریب همبستگی اسپیرمن، رابطه معکوس و معنی‌داری را بین نمره آگاهی و نگرش (0/001=p و 0/243-=r) نشان داد، به این معنی که با افزایش آگاهی نمونه‌های مورد مطالعه نمره نگرش کاهش یافت.
جدول شماره 6 به بررسی توزیع فراوانی مصرف مکمل‌های دارویی برحسب عوامل فردی ـ اجتماعی پرداخته است.


با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده، مصرف مکمل دارویی براساس جنس معنی‌دار بود (0/001=p)، به‌طوری‌که درصد بیشتری از زنان نسبت به مردان از مکمل دارویی استفاده می‌کردند. مصرف مکمل دارویی برحسب شغل نیز معنی‌دار بود (0/001=p)، به‌طوری‌که پرسنل کادر درمان به میزان بیشتری از مکمل دارویی استفاده می‌کردند. 
با توجه به اطلاعات به‌دست‌آمده، تعداد مکمل دارویی مصرف‌شده براساس جنس معنی‌دار بود (0/001=p)، به‌طوری‌که زنان نسبت به مردان تعداد مکمل دارویی بیشتری استفاده می‌کردند. تعداد مکمل دارویی مصرف‌شده برحسب شغل نیز معنی‌دار بود (0/025=p)، به‌طوری‌که پرسنل کادر درمان تعداد مکمل‌های دارویی بیشتری استفاده می‌کردند. 
فراوانی مکمل‌های مصرفی در نمونه‌های مورد پژوهش در تصویر شماره 1 ارائه شده است.

طبق این تصویر، بیشترین مکمل مصرفی به ترتیب مولتی‌ویتامین، آهن، ویتامین دی و کلسیم بودند.

بحث 
در این مطالعه، دانش و نگرش افراد مراجعه‌کننده به چهار داروخانه شهر رشت درمورد مکمل‌های دارویی مورد بررسی قرار گرفت. بیشترین گروه سنی مراجعه‌کننده 30 تا 49 سال و دارای تحصیلات لیسانس بودند. علاوه بر این، سن، شغل، جنسیت، تعداد مکمل مصرفی، همچنین منبع توصیه‌کننده، منبع تهیه و علت مصرف مکمل‌های دارویی نیز مورد بررسی قرار گرفت. طبق نتایج حاصل از این مطالعه، زنان تعداد مکمل بیشتری نسبت به مردان مصرف می‌کردند. در مطالعه فوته و همکاران که در آمریکا انجام شد نیز زنان 14 درصد بیشتر از مردان از مکمل دارویی استفاده می‌کردند [8]. همچنین مطالعه اروین و همکاران نشان داد زنان بیشتر از مردان از کلسیم و آهن استفاده می‌کردند [9]. به نظر می‌رسد دلیل مصرف بیشتر مکمل‌های دارویی توسط زنان نگرانی آن‌ها در مورد پوکی استخوان و آنمی است.
طبق نتایج به‌دست‌آمده، بیشترین مکمل مصرفی توسط مراجعه‌کنندگان به داروخانه مولتی‌ویتامین‌ها بودند. همچنین در مطالعه فوته و همکاران و مطالعه اروین و همکاران در آمریکا نتایج مشابهی به دست آمد [8، 9] که می‌تواند نشان‌دهنده این موضوع باشد که مصرف‌کنندگان مکمل‌ها به دنبال استفاده از مکملی هستند که تمام مواد مغذی توصیه‌شده در رژیم غذایی را فراهم کند و علت اصلی مصرف مکمل توسط آن‌ها نه درمان کمبود مواد مغذی بلکه تأمین مواد مغذی و به گونه‌ای پیشگیری از کمبود آن است؛ همان‌گونه که در این مطالعه دلیل اصلی مصرف مکمل توسط مراجعه‌کنندگان به داروخانه حفظ سلامتی بیان شده است. 
با توجه به نتایج حاصل از این مطالعه، دانش مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های خصوصی سطح رشت درباره مکمل‌های دارویی، با کسب نمره میانگین 5/14 از بین صفر تا 9 نمره قابل دریافت، ضعیف است. به طور مثال، در جواب این سؤال که آیا مصرف بیش از اندازه برخی از ویتامین‌ها ممکن است خطر بروز سرطان را افزایش دهد تنها 38/25 درصد افراد جواب صحیح دادند. همچنین آگاهی مراجعه‌کنندگان نسبت به عوارض و میزان جذب ملح‌های مختلف مکمل‌ها و همچنین تداخلات مصرف همزمان مکمل‌ها و داروهای شیمیایی ضعیف بود، هرچند اکثر افراد به‌درستی آگاه بودند که مصرف مکمل‌های دارویی نمی‌تواند جایگزین مصرف مواد غذایی در نظر گرفته شود. همچنین آگاه بودند که برای افراد خاص مانند بیماران با مشکل کلیوی و خانم‌های باردار مکمل‌های اختصاصی وجود دارد. در مطالعه دیکینسون و همکاران در آمریکا، 80 درصد افراد شرکت‌کننده در مطالعه عقیده داشتند که مکمل‌ها نباید به عنوان جایگزینی برای یک رژیم غذایی سالم در نظر گرفته شوند و همچنین اکثر افراد از نقش مکمل‌ها در تکمیل رژیم غذایی و رساندن میزان کافی از مواد مغذی به بدن و از خطرات مصرف بیش از اندازه مکمل‌ها و نیاز به مشاوره با پزشک در صورت تمایل به مصرف دُز بالای یک مکمل غذایی آگاه بودند [10].
از طرفی، نتایج مطالعه نشان داد به‌طورکلی کم بودن آگاهی و دانش افراد مراجعه‌کننده به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت به‌عنوان بخش کوچکی از جامعه کل، لزوم توجه بیشتر به آگاهی و دانش مردم نسبت به مکمل‌های دارویی را می‌طلبد.
در بررسی نگرش مراجعه‌کنندگان به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت، اکثر افراد (87/63 درصد) موافق بودند که ضروری است در طی استفاده از مکمل‌ها پزشک یا داروساز خود را در جریان قرار دهند. 
در مطالعه دیکینسون و همکاران [10] مشاهده شد که مصرف مکمل دارویی در پرسنل کادر درمان بیشتر است. همچنین مصرف‌کنندگان مکمل‌ها از عادات سالم دیگر مانند ورزش کردن، عدم استعمال سیگار و اجتناب از چاقی نیز برخوردارند و نتیجه‌گیری شد که مصرف‌کنندگان مکمل‌های دارویی دارای آگاهی خوبی نسبت به سلامت خود هستند. همچنین در مطالعه اروین و همکاران در آمریکا [9] نشان داده شد مصرف مکمل دارویی در میان افراد دارای سطح تحصیلات بالاتر بیشتر شایع است. طبق نتایج به‌دست‌آمده در این مطالعه مشاهده شد در شهر رشت نیز مصرف مکمل در بین پرسنل کادر درمان نسبت به سایر مشاغل بیشتر است. همچنین مشاهده شد که پرسنل کادر درمان از آگاهی بالاتری نسبت به مکمل‌های دارویی برخوردار بودند که البته این موضوع دور از ذهن نیست. 
در بررسی نگرش افراد مراجعه‌کننده به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت مشاهده شد که اکثر افراد (76/33 درصد) نگرش منفی نسبت به مصرف مکمل‌های دارویی داشتند. همچنین در بررسی ارتباط بین نمره دانش و نگرش نمونه‌های مورد مطالعه مشاهده شد که دانش و نگرش مراجعه‌کنندگان دارای رابطه معکوس و معنی‌دار است به گونه‌ای که با افزایش دانش نسبت به مکمل‌های دارویی نگرش منفی‌تر می‌شود، درنتیجه افزایش آگاهی مردم نسبت به مکمل‌ها می‌تواند باعث مصرف صحیح و منطقی آن‌ها در جامعه شود.

نتیجه‌گیری
دانش افراد مراجعه‌کننده به داروخانه‌های خصوصی شهر رشت نسبتاً پایین است و آموزش همگانی جهت ارتقای سطح دانش و توسعه فرهنگ مصرف مکمل‌های دارویی ضروری به نظر می‌رسد. همچنین مراجعه‌کنندگان نگرش منفی نسبت به مکمل‌های دارویی دارند و باید بررسی شود که دلیل منفی بودن نگرش مردم مصرف‌کننده چیست.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کمیته اخلاق دانشگاه علوم‌پزشکی گیلان این مطالعه را تصویب کرده است (کد اخلاق: IR.GUMS.REC.1398.048).

حامی مالی
این تحقیق هیچ‌گونه کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی و طراحی مطالعه: احسان ابوطالب، حمیدرضا تقوای معصومی؛ کسب، تحلیل و تفسیر داده‌ها: احسان ابوطالب؛
تهیه پیش‌نویس دست‌نوشته: دلارام رستم؛ بازبینی نقادانه دست‌نوشته برای محتوای فکری مهم: احسان ابوطالب؛ تحلیل آماری: احسان ابوطالب؛ نظارت بر مطالعه: احسان ابوطالب، حمیدرضا تقوای معصومی.

تعارض منافع
نویسندگان اعلام می‌دارند که در این مقاله هیچ‌گونه تعارض منافعی وجود ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان بر خود لازم می‌دانند که از خانم شقایق صراف‌زاده و دکتر ایده دادگران که در این پژوهش ما را همراهی کردند، تشکر و قدردانی کنند.
 

References