دوره 30، شماره 1 - ( 1-1400 )
جلد 30 شماره 1 صفحات 13-2 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Ethics code: IR.GUMS.REC.1397.002
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Pourghane P, Amiri Nejad P, Razavi Tousi S M T. Effect of Cardiac Rehabilitation on Sexual Satisfaction of Patients After Coronary Artery Bypass Graft Surgery. JGUMS 2021; 30 (1) :2-13
URL: http://journal.gums.ac.ir/article-1-2303-fa.html
URL: http://journal.gums.ac.ir/article-1-2303-fa.html
پورقانع پرند، امیری نژاد پگاه، رضوی طوسی سید محمد تقی. بررسی تأثیر توانبخشی قلبی بر میزان رضایت جنسی بیماران بعدجراحی عروق کرونری قلب. مجله علوم پزشکی گیلان. 1400; 30 (1) :2-13
1- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی حضرت زینب (س)، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
2- گروه پزشکی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه قلب و عروق، بیمارستان حشمت، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران. ،razavitosee.smt@gmail.com
2- گروه پزشکی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران.
3- گروه قلب و عروق، بیمارستان حشمت، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، رشت، ایران. ،
متن کامل [PDF 4486 kb]
(1466 دریافت)
| چکیده (HTML) (1825 مشاهده)
متن کامل: (1702 مشاهده)
مقدمه
رضایت از زندگی یک مفهوم ذهنی و منحصربه‌فرد برای هر انسان است و جزء اساسی رفاه و بهزیستی ذهنی را تشکیل می‌دهد و با مواردی مانند سلامت مطلوب جسم و روان و رفتارهای اجتماعی مناسب خود را نشان می‌دهد [1]. رضایت از رابطه جنسی یکی از عوامل مهم رضایت از زندگی زناشویی [2] و مؤثر بر سلامتی و کیفیت زندگی زوجین و از مهم‌ترین شاخص‌های رضایت از زندگی است [3]. رضایت جنسی مفهومی چندبعدی است که هم جنبه‌های عاطفی و هم جنبه‌های فیزیولوژیک را شامل شده و یکی از اساسی‌ترین ابعاد زندگی و از جمله نیازهای فیزیولوژیک انسان در نظر گرفته می‌شود [4]. مطالعات گوناگون نشان داده‌اند که سن، افسردگی، فشارهای روحی، بیماری‌های مزمن، داروها، فقدان رابطه مناسب با همسر، یائسگی، مشخصات اجتماعی فرد، نحوه زندگی و خصوصیات ازدواج می‌توانند بر رضایت جنسی اثرگذار باشند [3].
بیماری‌های قلبی عروقی یکی دیگر از عوامل مهم تأثیرگذار بر کیفیت، عملکرد و چگونگی رضایت جنسی افراد در نظر گرفته می‌شود. این گروه از بیماری‌ها یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن و علت مرگ بزرگسالان در سراسر دنیاست و شیوع این بیماری با گذشت هر دهه از عمر دوبرابر می‌شود [5]. اختلال عملکرد و کاهش فعالیت جنسی در بیماران قلبی شایع است و بر کیفیت زندگی آنان تأثیر می‌گذارد و می‌تواند با بروز اختلالات روان‌پریشی همراه شود و در نهایت، کاهش امید به زندگی را برای بیماران حاصل خواهد کرد [6]. در این میان، یکی ازعمده‌ترین مشکلات جنسی بیماران قلبی، کاهش یا فقدان میل جنسی گزارش شده که از جمله علل آن، اضطراب از وقوع مرگ ناگهانی در طول فعالیت جنسی، تفسیر غلط علائم طبیعی تحریک جنسی مانند افزایش ضربان قلب و تنفس به عنوان علائم قلبی، و افسردگی بعد از حمله قلبی است که در نهایت، موجب نارضایتی جنسی، به خطر افتادن سلامت روان و در نتیجه از هم پاشیدگی خانواده می‌شود و همچنین، یکی از عوامل مرتبط با بستری مجدد این بیماران نیز، فعالیت جنسی نامناسب بعد از سکته قلبی است [7]. عمل جراحی پیوند عروق کرونری قلب (CABG) یکی از شایع‌ترین جراحی‌های بزرگ است، به‌طوری‌که تنها در ایالات متحده سالانه تقریباً 400 هزار جراحی CABG انجام می‌شود و روشی است که در آن شریان‌ها یا وریدهای اتولوگ به عنوان پیوند برای شریان‌های کرونری که به صورت جزئی یا کامل توسط پلاک آترواسکلروتیک مسدود شده‌اند، به کار می‌رود [8] و تعداد زیادی از این بیماران به اقدامات درمانی جراحی نظیر عمل جراحی پیوند عروق کرونری قلب نیاز دارند [9].
نتایج مطالعات مختلف حاکی از این است که CABG روی همه مراحل عملکرد جنسی تأثیر منفی می‌گذارد [11 ،10]. برای نمونه، در مطالعه موراد و همکاران که در سال 2017 در مصر انجام شد، عملکرد جنسی تا سه ماه بعد از CABG کاهش یافته بود [11] و در نتایج مطالعه دهستانی و همکاران در سال 1397 در ایران نیز یافته‌ها، حاکی از کاهش قابل توجه عملکرد جنسی شش ماه پس از CABG در تمام جنبه‌ها را تأیید می‌کند [10]. بر این اساس، می‌توان اذعان کرد که یکی از نیازهای آموزشی بیماران بعد از سکته قلبی چگونگی انجام فعالیت جنسی است [7]. بر این اساس، توصیه می‌شود موضوعات مربوط به مسائل جنسی و روابط زناشویی، بخشی از موضوع مراقبت پزشکی بیماران قلبی عروقی قرار گیرد، آگاهی‌های لازم در این زمینه به آنان داده شود و مشاوره با بیمار و همسر او در این زمینه صورت گیرد تا از فشار روانی آنان کاسته شود [12].
در این میان، توانبخشی قلبی مجموعه فعالیت‌هایی است که برای بهبود شرایط بیمار در ابعاد فیزیکی، فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی، تعدیل عوامل خطر و پیشگیری ثانویه از بروز مجدد حوادث قلبی عروقی تدوین شده و شامل درمان استراتژیک و آموزش برای برانگیختن رفتارهای تطابقی به حد عملکرد مطلوب در زندگی است، به‌طوری‌که کیفیت زندگی بیمار بهبود یابد و محدودیت‌های فردی او کاهش پیدا کند [13]. یکی از فعالیت‌هایی که در برنامه توانبخشی قلبی صورت می‌پذیرد، انجام مشاوره جنسی در برنامه توانبخشی قلبی است که می‌تواند مشکلات جنسی و عملکرد جنسی را بهبود بخشد و هدف از ارائه مشاوره جنسی در بیماران قلبی، ارزیابی مشکلات جنسی موجود، ارائه اطلاعات درباره نگرانی‌ها و رعایت ایمنی در فعالیت جنسی، بعد از یک رویداد یا یک پروسه قلبی است [14].
متأسفانه، با وجود شیوع بالا اختلالات جنسی، اندکی از این افراد برای درمان به پزشک مراجعه می‌کنند. در نتیجه، این طیف از علائم همراه با فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی ناگفته مانده و درمان نشدن به‌صورت مناسب موجب مزمن شدن، ایجاد اختلالات روانی و درنهایت سلب آرامش و آسایش زوجین می‌شود [15]. با عنایت به تأثیر مستقیم عملکرد جنسی بر رضایت از زندگی و در نتیجه کیفیت بالای زندگی بیماران [10] توجه کردن به آن لازم است. بررسی‌های متعدد پژوهشگران نیز نشان از بالا بودن شیوع، نبود رضایت جنسی در بیماران قلبی و وجود اثرات منفی آن در کیفیت زندگی بیماران داشته است. نتایج تحقیق احمدنیا و همکاران نیز نشان از این دارد که بیشتر مداخلات انجام گرفته برای بهبود عملکرد جنسی بر پایه مشاوره شناختی رفتاری بوده است [16].
بنابراین، پژوهشگران بر آن شدند تا به بررسی تأثیر توانبخشی قلبی بر میزان رضایت جنسی بیماران گذشته بعد از جراحی عروق کرونر قلب بپردازند تا در صورت نیاز، با ارائه نتایج به مسئولین، با طرح‌ریزی برنامه مناسب برای آموزش‌های لازم در این زمینه، شاهد کاهش و تا حد ممکن رفع این مشکل در بیماران قلبی باشیم.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر به صورت مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی به بررسی همه بیماران جراحی عروق کرونر قلب تحت پوشش مراکز توانبخشی رشت و تهران در سال 98-1397 پرداخته است.
برای تعیین حجم نمونه، از یک مقاله مشابه و همچنین برای تعیین دقیق‌تر حجم نمونه از مطالعه ابتدایی (پایلوت) بهره‌گیری شد. نمونه‌گیری به روش در دسترس بود. در این مطالعه مقطعی، حجم نمونه با توجه به مطالعه تقدسی و همکاران [17] با در نظر گرفتن انحراف معیار نمره رضایت جنسی 5/37 و سطح اطمینان ( 95درصد) و توان آزمون 80 درصد، 108 نفر تعیین شد. مشارکت‌کنندگان در پژوهش حاضر و به عبارتی جامعه پژوهش، بیماران قلبی دارای معیارهای زیر بودند: تمایل به شرکت در پژوهش، دارا بودن حداقل 18 سال، نداشتن هرگونه مشکل روانی شناخته‌شده از جمله افسردگی بر اساس اظهار بیمار و پرونده پزشکی وی و متأهل بودن یا داشتن شریک جنسی. معیارهای خروج نیز عبارت بود از: تعارضات و کشمکش شدید خانوادگی و سایر بحران‌های خانوادگی، روی آوری به اعتیاد، طلاق و تهدید به طلاق در زمان تحقیق (براساس اظهار بیمار) و همچنین ابتلا به اختلالات مغزی شناختی و اختلالات تکلم و معلولین جسمی یا روانی که پزشک معتبر تأیید کرده باشد.
برای گردآوری داده‌ها از یک پرسش‌نامه مشتمل بر دو بخش (جمعیت‌شناختی و رضایت جنسی لارسون) استفاده شد. قسمت اول پرسش‌نامه شامل سؤالاتی نظیر سن، جنس و سطح تحصیلات برای توصیف مشخصات فردی واحدهای پژوهش بود. بخش دوم، پرسش‌نامه رضایت جنسی لارسون بوده که دارای 25 سؤال در طیف لیکرت پنج گزینه‌ای است. در سؤالات 1-2-3-10-12-13-16-17-19-21-22-23 گزینه هرگز امتیاز 1 و گزینه همیشه امتیاز 5 را دریافت می‌کند و در سؤالات 4-5-6-7-8-9-11-14-15-18-20-24-25 گزینه هرگز امتیاز 5 و گزینه همیشه امتیاز 1 را دریافت می‌کند. امتیاز 25 تا 50 معادل نداشتن رضایت جنسی، امتیاز 51 تا 75 معادل رضایت جنسی کم، امتیاز 76 تا 100 رضایت جنسی متوسط و امتیاز 101 تا 125 معادل رضایت جنسی زیاد بود. اعتبار و اعتماد علمی این پرسش‌نامه اثبات شده است. نتایج ضرایب پایایی به دست آمده با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای سؤالات مثبت 0/803، سؤالات منفی 0/788 و همچنین شاخص همبستگی درونی 0/801 بود که نشان‌دهنده مناسب بودن پایایی کل ابزار است و بیانگر این است که سؤالات در حال سنجش یک مفهوم و ساختار مشابه هستند و پراکندگی مفهومی درآن دیده نمی‌شود. مشک بید حقیقی و همکاران [18] و همچنین رحمانی و همکاران [19]، پایایی پرسش‌نامه را با استفاده از روش آزمون به ترتیب 0/98 و 0/89 گزارش کردند. برای سنجش روایی پرسش‌نامه از روش روایی صوری و محتوا استفاده شد. بدین‌منظور پرسش‌نامه به 10 نفر از استادان صاحب‌نظر در این زمینه داده و تحویل گرفته شد و نظرات اصلاحی آنان درپرسش‌نامه لحاظ شد.
پس از گرفتن معرفی‌نامه رسمی از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پرشکی گیلان و ارائه آن به مسئولین مرکز بازتوانی قلبی گیلان در بیمارستان خصوصی گلسار، که تنها مرکز توانبخشی قلبی در استان گیلان را دارد، و مرکز بازتوانی قلب منتخب در مرکز قلب تهران، پژوهشگر در روزهای مختلف هفته به مرکز توانبخشی شهر رشت و تهران مراجعه می‌کرد و از بیماران قلبی که شرایط شرکت در پژوهش را داشتند، برای شرکت در پژوهش دعوت به عمل می‌آورد. پس از توضیح اهداف مطالعه پرسش‌نامه در اختیار بیماران قرار گرفت و ضمن تأکید بر محرمانه بودن همه اطلاعات از آنان درخواست شد تا به‌طور کامل به سؤالات پاسخ دهند. برای رفاه بیشتر، بیماران می‌توانستند پرسش‌نامه را به منزل ببرند و در اولین ویزیت آن را به مرکز بازگردانند. پرسشنامه‌ها در دو نوبت بین مشارکت‌کنندگان توزیع و اطلاعات لازم گرفته شد. بار اول، قبل از شروع برنامه‌های توانبخشی قلبی و بار دوم، بعد از گذشت حداقل شرکت در 10 جلسه برنامه توانبخشی قلبی.
در این مطالعه، ابتدا داده‌های جمع‌آوری‌شده از مراحل مختلف سنجش (پیش‌آزمون و پس‌آزمون) کدبندی و سپس با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 18 تجزیه وتحلیل شد. برای تحلیل داده‌ها از شاخص‌های مرکزی، پراکندگی و آزمون‌های آماری متناسب استفاده شد. توزیع نرمال داده‌های کمی مطالعه با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف سنجیده شد. میانگین متغیر رضایت جنسی بعد از مداخله نسبت به ابتدای پژوهش با استفاده از آزمون تی زوجی و یا معادل ناپارامتریک آن ویلکاکسون اندازه‌گیری شد. برای تعیین تأثیر مداخله صورت گرفته روی پیامد (رضایت جنسی) با تعدیل اثر مخدوش‌کننده‌های احتمالی نیز از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. سطح معنی‌داری آزمون‌ها P<0/05 در نظر گرفته شد.
نتایج
در این مطالعه، 108 بیمار جراحی‌شده عروق کرونر قلب در مراکز توانبخشی شهر رشت و تهران بررسی شدند که مشخصات آنان در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود.
.png)
برای مقایسه نمره رضایت جنسی قبل و بعد از مداخله، ابتدای توزیع نرمال اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بررسی شد. نتایج جدول شماره 2 (مقادیر چولگی و کشیدگی و آزمون شاپیرو ویلک؛ 05/P<0) و تصویر شماره 1 (عدم انطباق مقادیر متناظر بیماران در سطح متغیر اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بر خط نیمساز نمودار چندک-چندک نشان‌دهنده توزیع غیرنرمال اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بود.
بر اساس نتایج مطالعه، بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با سن همبستگی مثبت خیلی ضعیف غیر‌معنی‌داری (r= 0/025, P= 0/795) مشاهده شد. اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در زنان بیشتر از مردان بود، اما تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود (0/841=P). همچنین بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله و محل سکونت افراد (0/896=P)، وضعیت شغلی افراد (0/668=P)، سطح تحصیلات (0/290=P) و وضعیت اقتصادی (0/161=P) تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد.
بر اساس نتایج به دست آمده، بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با تعداد سال‌های ازدواج (r=0/107, P=0/270) و بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با مدت ابتلا به بیماری قلبی، همبستگی مثبت خیلی‌ضعیف غیر‌معنی‌داری (r=0/188, P=0/051) مشاهده شد. همچنین، اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در افراد بدون بیماری‌های همراه بیشتر از افراد با بیماری‌های همراه بود. با این حال تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود (0/407=P). (جدول شماره 3).
بحث و نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر، با هدف تعیین تأثیر توانبخشی قلبی بر میزان رضایت جنسی بیماران بعد از جراحی عروق کرونری قلب انجام شده است. در مطالعه حاضر، سطح رضایت جنسی بیماران بعد از مداخله نسبت به قبل، متوسط و رو به بالا گزارش شد و در هیچ مورد نیز، سطح رضایت جنسی بیماران نسبت به قبل بدتر نشد که با نتایج مطالعات پیشین هم راستا بود [22, 21, 20]. در تحقیق کیفی پورقانع و همکاران [21] نیز که با هدف تعیین درک بیماران از توانبخشی قلبی بعد از عمل جراحی پیوند عروق کرونر قلب انجام شده بود، یکی از تجارب بیماران بعد از جراحی عروق کرونر قلب از شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی، بازتنظیم زندگی بود که مواردی چون رسیدن به ارتقای شایستگی فیزیکی، امید به زندگی و بازگشت به اجتماع را در بر می‌گرفت و با نتایج تحقیق حاضر که به بهبود کیفیت زندگی خود اشاره داشتند، هم راستا بود.
اگرچه، در مطالعه سروش و همکاران (1397) که به بررسی اثربخشی برنامه‌های آموزشی روانی اجتماعی بر ابعاد روانشناختی عملکرد جنسی و کیفیت آن در بیمارانی که بعد از جراحی CABG در برنامه‌های توانبخشی قلبی شرکت کرده‌اند، پرداخته، نتایج این مطالعه هیچ تفاوت آماری معناداری از نظر رضایت جنسی بین دو گروه قبل و بعد از مداخله نشان نداد [23] که به نظر می‌رسد محتوای آموزشی و تفاوت نمونه‌های تحقیق از نظر سنی می‌تواند در تفاوت نتایج تأثیرگذار باشد. باقری و همکاران در سال 1392 مطالعه دیگری برای بررسی تأثیر آموزش جنسی بر رضایت‌مندی بیماران و همسران بعد از سکته قلبی در شهرستان یزد انجام دادند و نتایج پژوهش نشان داد میانگین رضایت جنسی قبل از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل در بین دو گروه بیماران و همسران تفاوت معنی‌دار آماری نداشت. نتایج این‌گونه بود که بعد از مداخله در گروه آزمون، سطح رضایت‌مندی مقداری افزایش یافته بود، در حالی که در گروه کنترل به‌طور محسوسی کاهش یافته بود، به‌طوری‌که تفاوت در گروه بیماران در آستانه معنی‌داری و در همسران از نظر آماری معنی‌دار بود [7]. با توجه به دریافت فشرده و جامع برنامه توانبخشی قلبی بیماران که شامل ابعاد مختلف از جمله جنبه‌های بدنی و ورزش، کنترل عوامل خطر مانند عادات غذایی اصلاح‌شده، مدیریت استرس و احساسات منفی، کنترل عوارض (فشار خون بالا، دیابت، هایپرلیپیدمی) است، شاید نتوان انتظار تأثیرگذاری کامل همه برنامه‌ها را روی همه زمینه‌های عملکردی داشت. همچنین تفاوت در نحوه پژوهش و ابزار مورد بررسی نیز می‌تواند از دیگر عوامل تفاوت در نتایج باشد.
همچنین، در این پژوهش بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با سن همبستگی مثبت خیلی ضعیف غیر‌معنی‌داری مشاهده شد و در دو گروه سنی زیر 60، 60 و بالاتر تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد. برخی مطالعات گزارش کرده‌اند که سطح تستوسترون پلاسما در بیماران مبتلا به CAD نسبت به بیماران بدون CAD پایین‌تر است [24]. در توضیح این نتیجه، می‌توان بیان کرد از آنجا که شیوع بیماری‌های قلبی در افراد مسن بیشتر است [25]، تجویز تستوسترون در بیماران مسن می‌تواند با بهبود فعالیت جنسی و کاهش مشکلات زناشویی همراه باشد [26].
در تحقیق حاضر، اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در زنان بیشتر از مردان بود. با این حال تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود که مغایر با نتایج سایر مطالعات پیشین است [29, 28, 27]. به نظر می‌رسد مغایرت نتایج موجود به علت تفاوت جنسیت در نمونه‌های بررسی‌شده باشد. در مطالعه یدا و همکاران [28] و سودبرگ و همکاران [29] جامعه بررسی شده فقط شامل زنان بود ولی در مطالعه حاضر، هر دو جنس زن و مرد بررسی شده است. تفاوت در نحوه پژوهش، ابزار مورد بررسی، جوامع و فرهنگ‌های شرقی و غربی مختلف و مبحث تفاوت در پیش قراول بودن در آغاز مسائل جنسی در هر کشور می‌تواند نتایج مطالعه را تحت شعاع قرار داده باشد. همچنین، از نظر فیزیولوژیک با افزایش سن در زنان، خشکی واژن رخ می‌دهد [30] و زنان آن را با تحریک، خارش یا سوزش در فعالیت‌های جنسی خود گزارش می‌کنند که می‌تواند منجر به رابطه جنسی دردناک، کاهش میل جنسی و در نهایت کاهش رضایت جنسی شود [31].
همچنین در مطالعه تقدسی و همکاران رضایت جنسی به تفیک جنسیت معنی‌دار نبود [17]. هرچند جنسیت به عنوان عامل محیطی می‌تواند تأثیرگذار باشد ولی به‌تنهایی عامل مستقلی برای پیش‌بینی رضایت‌مندی در نظر گرفته نمی‌شود.
اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در افراد بدون بیماری‌های همراه بیشتر از افراد با بیماری‌های همراه بود. اگرچه بیماری‌های زمینه‌ای با تسریع فرآیند آترواسکلروز باعث بروز تغییراتی در اندوتلیال عروق و تشکیل پلاک‌های آترواسکلروزی می‌گردد، جریان خون ارگان‌های جنسی را کاهش می‌دهد و موجب فیبروز در اندام‌ها و اختلال عملکردی می‌شود. همچنین، سابقه بیماری زمینه‌ای با تسریع فرآیند اترواسکلروز و سایر اختلالات هورمونی، کاهش استروژن و یا تستوسترون منجر به اختلال و عدم میل جنسی می‌شود [33 ،32]. بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله و وضعیت شغلی افراد، سطح تحصیلات، وضعیت اقتصادی، محل سکونت شهر/ روستا افراد و تعداد سال‌های ازدواج تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد که با نتایج مطالعه باقری و همکاران هم‌راستا بود [7].
بر این اساس، اگر کارکنان مرکز توانبخشی قلبی از رضایت بیماران از برنامه‌ها و چگونگی اثربخشی آن‌ها آگاه باشند، این برنامه‌ها کارسازتر خواهند بود. این آگاهی کارمندان با شناخت چگونگی کارآمد بودن برنامه‌ها با هدف تلاش برای اثربخشی بیشتر و با تأکید بر نکات مثبت و کاهش یا حذف موارد منفی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
اختلال در عملکرد جنسی و مشکلات جنسی در بیماران پس از عمل جراحی پیوند عروق کرونر رایج است اما علی‌رغم توصیه سازمان‌های بهداشتی مبنی بر ارزیابی و مشاوره مسائل جنسی در بیماران قلبی به این نکته توجه نمی‌شود. با توجه به نتایج پژوهش حاضر، لازم است به عملکرد جنسی بیماران کاندیدای عمل جراحی عروق کرونر قلب توجه بیشتری شود و با آموزش‌های لازم قبل، حین و بعد از عمل بیمار را برای رویارویی با شرایط آتی آماده کرد و با فرهنگ‌سازی برای شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی بعد از عمل، موجبات ارتقای کیفیت عملکرد جنسی و در نهایت بهبود کیفیت زندگی را فراهم آورد.
از جمله پیشنهادات در این زمینه بر اساس نتایج تحقیق حاضر، تدوین بسته آموزشی جامع برای بیماران بعد از جراحی عروق کرونری قلب برای آموزش در برنامه‌های توانبخشی قلبی و افزایش رضایت جنسی زوجین است. همچنین، با توجه به آمار رو به افزایش عمل جراحی عروق کرونر قلب و بروز عوارضی نظیر اختلال در رضایت جنسی که می‌تواند روی تداوم و کیفیت زندگی زوجین تأثیرگذار باشد، می‌توان با انجام پژوهش‌های مشابه در سایر فرهنگ‌ها با بهره‌گیری از روند پژوهش حاضر به این موضوع در جوامع و فرهنگ‌های مختلف توجه کرد و با استفاده از نتایج به دست آمده با برنامه‌ریزی مناسبی برای بهبود کیفیت زندگی افراد گام برداشت.
از جمله محدودیت‌های تحقیق حاضر، همکاری نکردن بیماران بود که تلاش کردیم با ایجاد محیط مناسب و خلوت، راحتی بیمار را برای پاسخگویی فراهم نماییم. همچنین، به دلیل فرهنگ ایرانی، پاسخگویی به برخی سؤالات برای مشارکت‌کنندگان دشوار بود؛ تلاش پژوهشگر این بود که با بیان دقیق اهداف پژوهش و اطمینان دادن به محرمانه ماندن کامل اطلاعات، انگیزه بیمار را برای پاسخگویی فراهم نماید.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان این مقاله را تأیید کرده است (کد اخلاق: IR.GUMS.REC.1397.002). اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
پژوهش حاضر با حمایت معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام گرفته است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌پردازی، مدیریت پروژه و منابع: همه نویسندگان؛ روش‌شناسی، ویرایش و بررسی، تحقیق و نظارت: پرند پورقان؛ تهیه پیش‌نویس اصلی: پرند پورقانع و سید محمدتقی رضوی طوسی؛ گردآوری و تحلیل داده‌ها: پگاه امیری نژاد.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان برای حمایت از این پژوهش سپاسگزاری می‌شود. همچنین، پژوهشگران از بیماران عزیز که بی‌تردید، بدون همراهی آنان انجام چنین تحقیقی میسر نبود و نیز از مدیران و مسئولین مراکز درمانی تحقیق کمال تشکر و قدردانی را دارند.
رضایت از زندگی یک مفهوم ذهنی و منحصربه‌فرد برای هر انسان است و جزء اساسی رفاه و بهزیستی ذهنی را تشکیل می‌دهد و با مواردی مانند سلامت مطلوب جسم و روان و رفتارهای اجتماعی مناسب خود را نشان می‌دهد [1]. رضایت از رابطه جنسی یکی از عوامل مهم رضایت از زندگی زناشویی [2] و مؤثر بر سلامتی و کیفیت زندگی زوجین و از مهم‌ترین شاخص‌های رضایت از زندگی است [3]. رضایت جنسی مفهومی چندبعدی است که هم جنبه‌های عاطفی و هم جنبه‌های فیزیولوژیک را شامل شده و یکی از اساسی‌ترین ابعاد زندگی و از جمله نیازهای فیزیولوژیک انسان در نظر گرفته می‌شود [4]. مطالعات گوناگون نشان داده‌اند که سن، افسردگی، فشارهای روحی، بیماری‌های مزمن، داروها، فقدان رابطه مناسب با همسر، یائسگی، مشخصات اجتماعی فرد، نحوه زندگی و خصوصیات ازدواج می‌توانند بر رضایت جنسی اثرگذار باشند [3].
بیماری‌های قلبی عروقی یکی دیگر از عوامل مهم تأثیرگذار بر کیفیت، عملکرد و چگونگی رضایت جنسی افراد در نظر گرفته می‌شود. این گروه از بیماری‌ها یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن و علت مرگ بزرگسالان در سراسر دنیاست و شیوع این بیماری با گذشت هر دهه از عمر دوبرابر می‌شود [5]. اختلال عملکرد و کاهش فعالیت جنسی در بیماران قلبی شایع است و بر کیفیت زندگی آنان تأثیر می‌گذارد و می‌تواند با بروز اختلالات روان‌پریشی همراه شود و در نهایت، کاهش امید به زندگی را برای بیماران حاصل خواهد کرد [6]. در این میان، یکی ازعمده‌ترین مشکلات جنسی بیماران قلبی، کاهش یا فقدان میل جنسی گزارش شده که از جمله علل آن، اضطراب از وقوع مرگ ناگهانی در طول فعالیت جنسی، تفسیر غلط علائم طبیعی تحریک جنسی مانند افزایش ضربان قلب و تنفس به عنوان علائم قلبی، و افسردگی بعد از حمله قلبی است که در نهایت، موجب نارضایتی جنسی، به خطر افتادن سلامت روان و در نتیجه از هم پاشیدگی خانواده می‌شود و همچنین، یکی از عوامل مرتبط با بستری مجدد این بیماران نیز، فعالیت جنسی نامناسب بعد از سکته قلبی است [7]. عمل جراحی پیوند عروق کرونری قلب (CABG) یکی از شایع‌ترین جراحی‌های بزرگ است، به‌طوری‌که تنها در ایالات متحده سالانه تقریباً 400 هزار جراحی CABG انجام می‌شود و روشی است که در آن شریان‌ها یا وریدهای اتولوگ به عنوان پیوند برای شریان‌های کرونری که به صورت جزئی یا کامل توسط پلاک آترواسکلروتیک مسدود شده‌اند، به کار می‌رود [8] و تعداد زیادی از این بیماران به اقدامات درمانی جراحی نظیر عمل جراحی پیوند عروق کرونری قلب نیاز دارند [9].
نتایج مطالعات مختلف حاکی از این است که CABG روی همه مراحل عملکرد جنسی تأثیر منفی می‌گذارد [11 ،10]. برای نمونه، در مطالعه موراد و همکاران که در سال 2017 در مصر انجام شد، عملکرد جنسی تا سه ماه بعد از CABG کاهش یافته بود [11] و در نتایج مطالعه دهستانی و همکاران در سال 1397 در ایران نیز یافته‌ها، حاکی از کاهش قابل توجه عملکرد جنسی شش ماه پس از CABG در تمام جنبه‌ها را تأیید می‌کند [10]. بر این اساس، می‌توان اذعان کرد که یکی از نیازهای آموزشی بیماران بعد از سکته قلبی چگونگی انجام فعالیت جنسی است [7]. بر این اساس، توصیه می‌شود موضوعات مربوط به مسائل جنسی و روابط زناشویی، بخشی از موضوع مراقبت پزشکی بیماران قلبی عروقی قرار گیرد، آگاهی‌های لازم در این زمینه به آنان داده شود و مشاوره با بیمار و همسر او در این زمینه صورت گیرد تا از فشار روانی آنان کاسته شود [12].
در این میان، توانبخشی قلبی مجموعه فعالیت‌هایی است که برای بهبود شرایط بیمار در ابعاد فیزیکی، فیزیولوژیکی، روانی و اجتماعی، تعدیل عوامل خطر و پیشگیری ثانویه از بروز مجدد حوادث قلبی عروقی تدوین شده و شامل درمان استراتژیک و آموزش برای برانگیختن رفتارهای تطابقی به حد عملکرد مطلوب در زندگی است، به‌طوری‌که کیفیت زندگی بیمار بهبود یابد و محدودیت‌های فردی او کاهش پیدا کند [13]. یکی از فعالیت‌هایی که در برنامه توانبخشی قلبی صورت می‌پذیرد، انجام مشاوره جنسی در برنامه توانبخشی قلبی است که می‌تواند مشکلات جنسی و عملکرد جنسی را بهبود بخشد و هدف از ارائه مشاوره جنسی در بیماران قلبی، ارزیابی مشکلات جنسی موجود، ارائه اطلاعات درباره نگرانی‌ها و رعایت ایمنی در فعالیت جنسی، بعد از یک رویداد یا یک پروسه قلبی است [14].
متأسفانه، با وجود شیوع بالا اختلالات جنسی، اندکی از این افراد برای درمان به پزشک مراجعه می‌کنند. در نتیجه، این طیف از علائم همراه با فاکتورهای اجتماعی و فرهنگی ناگفته مانده و درمان نشدن به‌صورت مناسب موجب مزمن شدن، ایجاد اختلالات روانی و درنهایت سلب آرامش و آسایش زوجین می‌شود [15]. با عنایت به تأثیر مستقیم عملکرد جنسی بر رضایت از زندگی و در نتیجه کیفیت بالای زندگی بیماران [10] توجه کردن به آن لازم است. بررسی‌های متعدد پژوهشگران نیز نشان از بالا بودن شیوع، نبود رضایت جنسی در بیماران قلبی و وجود اثرات منفی آن در کیفیت زندگی بیماران داشته است. نتایج تحقیق احمدنیا و همکاران نیز نشان از این دارد که بیشتر مداخلات انجام گرفته برای بهبود عملکرد جنسی بر پایه مشاوره شناختی رفتاری بوده است [16].
بنابراین، پژوهشگران بر آن شدند تا به بررسی تأثیر توانبخشی قلبی بر میزان رضایت جنسی بیماران گذشته بعد از جراحی عروق کرونر قلب بپردازند تا در صورت نیاز، با ارائه نتایج به مسئولین، با طرح‌ریزی برنامه مناسب برای آموزش‌های لازم در این زمینه، شاهد کاهش و تا حد ممکن رفع این مشکل در بیماران قلبی باشیم.
مواد و روش‌ها
مطالعه حاضر به صورت مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی به بررسی همه بیماران جراحی عروق کرونر قلب تحت پوشش مراکز توانبخشی رشت و تهران در سال 98-1397 پرداخته است.
برای تعیین حجم نمونه، از یک مقاله مشابه و همچنین برای تعیین دقیق‌تر حجم نمونه از مطالعه ابتدایی (پایلوت) بهره‌گیری شد. نمونه‌گیری به روش در دسترس بود. در این مطالعه مقطعی، حجم نمونه با توجه به مطالعه تقدسی و همکاران [17] با در نظر گرفتن انحراف معیار نمره رضایت جنسی 5/37 و سطح اطمینان ( 95درصد) و توان آزمون 80 درصد، 108 نفر تعیین شد. مشارکت‌کنندگان در پژوهش حاضر و به عبارتی جامعه پژوهش، بیماران قلبی دارای معیارهای زیر بودند: تمایل به شرکت در پژوهش، دارا بودن حداقل 18 سال، نداشتن هرگونه مشکل روانی شناخته‌شده از جمله افسردگی بر اساس اظهار بیمار و پرونده پزشکی وی و متأهل بودن یا داشتن شریک جنسی. معیارهای خروج نیز عبارت بود از: تعارضات و کشمکش شدید خانوادگی و سایر بحران‌های خانوادگی، روی آوری به اعتیاد، طلاق و تهدید به طلاق در زمان تحقیق (براساس اظهار بیمار) و همچنین ابتلا به اختلالات مغزی شناختی و اختلالات تکلم و معلولین جسمی یا روانی که پزشک معتبر تأیید کرده باشد.
برای گردآوری داده‌ها از یک پرسش‌نامه مشتمل بر دو بخش (جمعیت‌شناختی و رضایت جنسی لارسون) استفاده شد. قسمت اول پرسش‌نامه شامل سؤالاتی نظیر سن، جنس و سطح تحصیلات برای توصیف مشخصات فردی واحدهای پژوهش بود. بخش دوم، پرسش‌نامه رضایت جنسی لارسون بوده که دارای 25 سؤال در طیف لیکرت پنج گزینه‌ای است. در سؤالات 1-2-3-10-12-13-16-17-19-21-22-23 گزینه هرگز امتیاز 1 و گزینه همیشه امتیاز 5 را دریافت می‌کند و در سؤالات 4-5-6-7-8-9-11-14-15-18-20-24-25 گزینه هرگز امتیاز 5 و گزینه همیشه امتیاز 1 را دریافت می‌کند. امتیاز 25 تا 50 معادل نداشتن رضایت جنسی، امتیاز 51 تا 75 معادل رضایت جنسی کم، امتیاز 76 تا 100 رضایت جنسی متوسط و امتیاز 101 تا 125 معادل رضایت جنسی زیاد بود. اعتبار و اعتماد علمی این پرسش‌نامه اثبات شده است. نتایج ضرایب پایایی به دست آمده با استفاده از روش آلفای کرونباخ برای سؤالات مثبت 0/803، سؤالات منفی 0/788 و همچنین شاخص همبستگی درونی 0/801 بود که نشان‌دهنده مناسب بودن پایایی کل ابزار است و بیانگر این است که سؤالات در حال سنجش یک مفهوم و ساختار مشابه هستند و پراکندگی مفهومی درآن دیده نمی‌شود. مشک بید حقیقی و همکاران [18] و همچنین رحمانی و همکاران [19]، پایایی پرسش‌نامه را با استفاده از روش آزمون به ترتیب 0/98 و 0/89 گزارش کردند. برای سنجش روایی پرسش‌نامه از روش روایی صوری و محتوا استفاده شد. بدین‌منظور پرسش‌نامه به 10 نفر از استادان صاحب‌نظر در این زمینه داده و تحویل گرفته شد و نظرات اصلاحی آنان درپرسش‌نامه لحاظ شد.
پس از گرفتن معرفی‌نامه رسمی از معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پرشکی گیلان و ارائه آن به مسئولین مرکز بازتوانی قلبی گیلان در بیمارستان خصوصی گلسار، که تنها مرکز توانبخشی قلبی در استان گیلان را دارد، و مرکز بازتوانی قلب منتخب در مرکز قلب تهران، پژوهشگر در روزهای مختلف هفته به مرکز توانبخشی شهر رشت و تهران مراجعه می‌کرد و از بیماران قلبی که شرایط شرکت در پژوهش را داشتند، برای شرکت در پژوهش دعوت به عمل می‌آورد. پس از توضیح اهداف مطالعه پرسش‌نامه در اختیار بیماران قرار گرفت و ضمن تأکید بر محرمانه بودن همه اطلاعات از آنان درخواست شد تا به‌طور کامل به سؤالات پاسخ دهند. برای رفاه بیشتر، بیماران می‌توانستند پرسش‌نامه را به منزل ببرند و در اولین ویزیت آن را به مرکز بازگردانند. پرسشنامه‌ها در دو نوبت بین مشارکت‌کنندگان توزیع و اطلاعات لازم گرفته شد. بار اول، قبل از شروع برنامه‌های توانبخشی قلبی و بار دوم، بعد از گذشت حداقل شرکت در 10 جلسه برنامه توانبخشی قلبی.
در این مطالعه، ابتدا داده‌های جمع‌آوری‌شده از مراحل مختلف سنجش (پیش‌آزمون و پس‌آزمون) کدبندی و سپس با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 18 تجزیه وتحلیل شد. برای تحلیل داده‌ها از شاخص‌های مرکزی، پراکندگی و آزمون‌های آماری متناسب استفاده شد. توزیع نرمال داده‌های کمی مطالعه با استفاده از آزمون کولموگروف اسمیرنف سنجیده شد. میانگین متغیر رضایت جنسی بعد از مداخله نسبت به ابتدای پژوهش با استفاده از آزمون تی زوجی و یا معادل ناپارامتریک آن ویلکاکسون اندازه‌گیری شد. برای تعیین تأثیر مداخله صورت گرفته روی پیامد (رضایت جنسی) با تعدیل اثر مخدوش‌کننده‌های احتمالی نیز از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. سطح معنی‌داری آزمون‌ها P<0/05 در نظر گرفته شد.
نتایج
در این مطالعه، 108 بیمار جراحی‌شده عروق کرونر قلب در مراکز توانبخشی شهر رشت و تهران بررسی شدند که مشخصات آنان در جدول شماره 1 مشاهده می‌شود.
برای مقایسه نمره رضایت جنسی قبل و بعد از مداخله، ابتدای توزیع نرمال اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بررسی شد. نتایج جدول شماره 2 (مقادیر چولگی و کشیدگی و آزمون شاپیرو ویلک؛ 05/P<0) و تصویر شماره 1 (عدم انطباق مقادیر متناظر بیماران در سطح متغیر اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بر خط نیمساز نمودار چندک-چندک نشان‌دهنده توزیع غیرنرمال اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله بود.
بر اساس نتایج مطالعه، بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با سن همبستگی مثبت خیلی ضعیف غیر‌معنی‌داری (r= 0/025, P= 0/795) مشاهده شد. اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در زنان بیشتر از مردان بود، اما تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود (0/841=P). همچنین بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله و محل سکونت افراد (0/896=P)، وضعیت شغلی افراد (0/668=P)، سطح تحصیلات (0/290=P) و وضعیت اقتصادی (0/161=P) تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد.
بر اساس نتایج به دست آمده، بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با تعداد سال‌های ازدواج (r=0/107, P=0/270) و بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با مدت ابتلا به بیماری قلبی، همبستگی مثبت خیلی‌ضعیف غیر‌معنی‌داری (r=0/188, P=0/051) مشاهده شد. همچنین، اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در افراد بدون بیماری‌های همراه بیشتر از افراد با بیماری‌های همراه بود. با این حال تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود (0/407=P). (جدول شماره 3).
بحث و نتیجه‌گیری
مطالعه حاضر، با هدف تعیین تأثیر توانبخشی قلبی بر میزان رضایت جنسی بیماران بعد از جراحی عروق کرونری قلب انجام شده است. در مطالعه حاضر، سطح رضایت جنسی بیماران بعد از مداخله نسبت به قبل، متوسط و رو به بالا گزارش شد و در هیچ مورد نیز، سطح رضایت جنسی بیماران نسبت به قبل بدتر نشد که با نتایج مطالعات پیشین هم راستا بود [22, 21, 20]. در تحقیق کیفی پورقانع و همکاران [21] نیز که با هدف تعیین درک بیماران از توانبخشی قلبی بعد از عمل جراحی پیوند عروق کرونر قلب انجام شده بود، یکی از تجارب بیماران بعد از جراحی عروق کرونر قلب از شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی، بازتنظیم زندگی بود که مواردی چون رسیدن به ارتقای شایستگی فیزیکی، امید به زندگی و بازگشت به اجتماع را در بر می‌گرفت و با نتایج تحقیق حاضر که به بهبود کیفیت زندگی خود اشاره داشتند، هم راستا بود.
اگرچه، در مطالعه سروش و همکاران (1397) که به بررسی اثربخشی برنامه‌های آموزشی روانی اجتماعی بر ابعاد روانشناختی عملکرد جنسی و کیفیت آن در بیمارانی که بعد از جراحی CABG در برنامه‌های توانبخشی قلبی شرکت کرده‌اند، پرداخته، نتایج این مطالعه هیچ تفاوت آماری معناداری از نظر رضایت جنسی بین دو گروه قبل و بعد از مداخله نشان نداد [23] که به نظر می‌رسد محتوای آموزشی و تفاوت نمونه‌های تحقیق از نظر سنی می‌تواند در تفاوت نتایج تأثیرگذار باشد. باقری و همکاران در سال 1392 مطالعه دیگری برای بررسی تأثیر آموزش جنسی بر رضایت‌مندی بیماران و همسران بعد از سکته قلبی در شهرستان یزد انجام دادند و نتایج پژوهش نشان داد میانگین رضایت جنسی قبل از مداخله در دو گروه آزمون و کنترل در بین دو گروه بیماران و همسران تفاوت معنی‌دار آماری نداشت. نتایج این‌گونه بود که بعد از مداخله در گروه آزمون، سطح رضایت‌مندی مقداری افزایش یافته بود، در حالی که در گروه کنترل به‌طور محسوسی کاهش یافته بود، به‌طوری‌که تفاوت در گروه بیماران در آستانه معنی‌داری و در همسران از نظر آماری معنی‌دار بود [7]. با توجه به دریافت فشرده و جامع برنامه توانبخشی قلبی بیماران که شامل ابعاد مختلف از جمله جنبه‌های بدنی و ورزش، کنترل عوامل خطر مانند عادات غذایی اصلاح‌شده، مدیریت استرس و احساسات منفی، کنترل عوارض (فشار خون بالا، دیابت، هایپرلیپیدمی) است، شاید نتوان انتظار تأثیرگذاری کامل همه برنامه‌ها را روی همه زمینه‌های عملکردی داشت. همچنین تفاوت در نحوه پژوهش و ابزار مورد بررسی نیز می‌تواند از دیگر عوامل تفاوت در نتایج باشد.
همچنین، در این پژوهش بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله با سن همبستگی مثبت خیلی ضعیف غیر‌معنی‌داری مشاهده شد و در دو گروه سنی زیر 60، 60 و بالاتر تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد. برخی مطالعات گزارش کرده‌اند که سطح تستوسترون پلاسما در بیماران مبتلا به CAD نسبت به بیماران بدون CAD پایین‌تر است [24]. در توضیح این نتیجه، می‌توان بیان کرد از آنجا که شیوع بیماری‌های قلبی در افراد مسن بیشتر است [25]، تجویز تستوسترون در بیماران مسن می‌تواند با بهبود فعالیت جنسی و کاهش مشکلات زناشویی همراه باشد [26].
در تحقیق حاضر، اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در زنان بیشتر از مردان بود. با این حال تفاوت مشاهده‌شده از نظر آماری معنی‌دار نبود که مغایر با نتایج سایر مطالعات پیشین است [29, 28, 27]. به نظر می‌رسد مغایرت نتایج موجود به علت تفاوت جنسیت در نمونه‌های بررسی‌شده باشد. در مطالعه یدا و همکاران [28] و سودبرگ و همکاران [29] جامعه بررسی شده فقط شامل زنان بود ولی در مطالعه حاضر، هر دو جنس زن و مرد بررسی شده است. تفاوت در نحوه پژوهش، ابزار مورد بررسی، جوامع و فرهنگ‌های شرقی و غربی مختلف و مبحث تفاوت در پیش قراول بودن در آغاز مسائل جنسی در هر کشور می‌تواند نتایج مطالعه را تحت شعاع قرار داده باشد. همچنین، از نظر فیزیولوژیک با افزایش سن در زنان، خشکی واژن رخ می‌دهد [30] و زنان آن را با تحریک، خارش یا سوزش در فعالیت‌های جنسی خود گزارش می‌کنند که می‌تواند منجر به رابطه جنسی دردناک، کاهش میل جنسی و در نهایت کاهش رضایت جنسی شود [31].
همچنین در مطالعه تقدسی و همکاران رضایت جنسی به تفیک جنسیت معنی‌دار نبود [17]. هرچند جنسیت به عنوان عامل محیطی می‌تواند تأثیرگذار باشد ولی به‌تنهایی عامل مستقلی برای پیش‌بینی رضایت‌مندی در نظر گرفته نمی‌شود.
اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله در افراد بدون بیماری‌های همراه بیشتر از افراد با بیماری‌های همراه بود. اگرچه بیماری‌های زمینه‌ای با تسریع فرآیند آترواسکلروز باعث بروز تغییراتی در اندوتلیال عروق و تشکیل پلاک‌های آترواسکلروزی می‌گردد، جریان خون ارگان‌های جنسی را کاهش می‌دهد و موجب فیبروز در اندام‌ها و اختلال عملکردی می‌شود. همچنین، سابقه بیماری زمینه‌ای با تسریع فرآیند اترواسکلروز و سایر اختلالات هورمونی، کاهش استروژن و یا تستوسترون منجر به اختلال و عدم میل جنسی می‌شود [33 ،32]. بین اختلاف نمره رضایت جنسی قبل و بعد مداخله و وضعیت شغلی افراد، سطح تحصیلات، وضعیت اقتصادی، محل سکونت شهر/ روستا افراد و تعداد سال‌های ازدواج تفاوت آماری معنی‌داری مشاهده نشد که با نتایج مطالعه باقری و همکاران هم‌راستا بود [7].
بر این اساس، اگر کارکنان مرکز توانبخشی قلبی از رضایت بیماران از برنامه‌ها و چگونگی اثربخشی آن‌ها آگاه باشند، این برنامه‌ها کارسازتر خواهند بود. این آگاهی کارمندان با شناخت چگونگی کارآمد بودن برنامه‌ها با هدف تلاش برای اثربخشی بیشتر و با تأکید بر نکات مثبت و کاهش یا حذف موارد منفی می‌تواند کمک‌کننده باشد.
اختلال در عملکرد جنسی و مشکلات جنسی در بیماران پس از عمل جراحی پیوند عروق کرونر رایج است اما علی‌رغم توصیه سازمان‌های بهداشتی مبنی بر ارزیابی و مشاوره مسائل جنسی در بیماران قلبی به این نکته توجه نمی‌شود. با توجه به نتایج پژوهش حاضر، لازم است به عملکرد جنسی بیماران کاندیدای عمل جراحی عروق کرونر قلب توجه بیشتری شود و با آموزش‌های لازم قبل، حین و بعد از عمل بیمار را برای رویارویی با شرایط آتی آماده کرد و با فرهنگ‌سازی برای شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی بعد از عمل، موجبات ارتقای کیفیت عملکرد جنسی و در نهایت بهبود کیفیت زندگی را فراهم آورد.
از جمله پیشنهادات در این زمینه بر اساس نتایج تحقیق حاضر، تدوین بسته آموزشی جامع برای بیماران بعد از جراحی عروق کرونری قلب برای آموزش در برنامه‌های توانبخشی قلبی و افزایش رضایت جنسی زوجین است. همچنین، با توجه به آمار رو به افزایش عمل جراحی عروق کرونر قلب و بروز عوارضی نظیر اختلال در رضایت جنسی که می‌تواند روی تداوم و کیفیت زندگی زوجین تأثیرگذار باشد، می‌توان با انجام پژوهش‌های مشابه در سایر فرهنگ‌ها با بهره‌گیری از روند پژوهش حاضر به این موضوع در جوامع و فرهنگ‌های مختلف توجه کرد و با استفاده از نتایج به دست آمده با برنامه‌ریزی مناسبی برای بهبود کیفیت زندگی افراد گام برداشت.
از جمله محدودیت‌های تحقیق حاضر، همکاری نکردن بیماران بود که تلاش کردیم با ایجاد محیط مناسب و خلوت، راحتی بیمار را برای پاسخگویی فراهم نماییم. همچنین، به دلیل فرهنگ ایرانی، پاسخگویی به برخی سؤالات برای مشارکت‌کنندگان دشوار بود؛ تلاش پژوهشگر این بود که با بیان دقیق اهداف پژوهش و اطمینان دادن به محرمانه ماندن کامل اطلاعات، انگیزه بیمار را برای پاسخگویی فراهم نماید.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان این مقاله را تأیید کرده است (کد اخلاق: IR.GUMS.REC.1397.002). اصول اخلاقی تماماً در این مقاله رعایت شده است. شرکت کنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکت کنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آن ها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
پژوهش حاضر با حمایت معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام گرفته است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم‌پردازی، مدیریت پروژه و منابع: همه نویسندگان؛ روش‌شناسی، ویرایش و بررسی، تحقیق و نظارت: پرند پورقان؛ تهیه پیش‌نویس اصلی: پرند پورقانع و سید محمدتقی رضوی طوسی؛ گردآوری و تحلیل داده‌ها: پگاه امیری نژاد.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان برای حمایت از این پژوهش سپاسگزاری می‌شود. همچنین، پژوهشگران از بیماران عزیز که بی‌تردید، بدون همراهی آنان انجام چنین تحقیقی میسر نبود و نیز از مدیران و مسئولین مراکز درمانی تحقیق کمال تشکر و قدردانی را دارند.
Refrences
1.Unanue W, Gomez Mella ME, Cortez DA, Bravo D, Araya-Véliz C, Unanue J, et al. The reciprocal relationship between gratitude and life satisfaction: Evidence from two longitudinal field studies. Frontiers in Psychology. 2019; 10:2480. [DOI:10.3389/fpsyg.2019.02480]
2.Jafarzade M. [Comparison the effect of individual and group education on sexual Satisfaction and function among postmenopausal women (Persian)]. Ahvaz Jundishapur University of Medical Sciences. 2016. https://fa.irct.ir/trial/16879
3.Abedi P, Jorfi M, Afshari P. [Evaluation of the health promotion lifestyle and its related factors in reproductive aged women in Ahvaz, Iran (Persian)]. Journal of Community Health. 2015; 9(1):68-74. http://chj.rums.ac.ir/article_45748.html?lang=en
4.Gian F, Navabinejad S, Azimi Garosi S. [Sexual satisfaction and marital adjustment among consanguineous and nonconsanguineous teaching couples (Persian)]. Quarterly Journal of Family and Research. 2015; 12(2):27-40. http://qjfr.ir/browse.php?a_id=52&sid=1&slc_lang=en
5.Baert A, Pardaens S, Smedt DD, Puddu PE, Ciancarelli MC, Dawodu A, et al. Sexual activity in Heart failure patients: Information needs and association with health-related quality of life. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2019; 16(9):1570. [DOI:10.3390/ijerph16091570]
6.Steptoe A, Jackson SE, Wardle J. Sexual activity and concerns in people with coronary heart disease from a population-based study. Heart. 2016; 102(14):1095-9. [DOI:10.1136/heartjnl-2015-308993]
7.Bagheri I, Memarian R, Hajizadeh E, Pakcheshm B. [The effect of sex education on patients and their spouses satisfaction after myocardial infarction (Persian)]. Jorjani Biomedicine Journal. 2014; 2(1):40-6. https://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-251-en.html
8.Melly L, Torregrossa G, Lee T, Jansens JL, Puskas JD. Fifty years of coronary artery bypass grafting. Journal of Thoracic Disease. 2018; 10(3):1960-7. [DOI:10.21037/jtd.2018.02.43]
9.Moreira JMA, Grilo EN. Quality of life after coronary artery bypass graft surgery- results of cardiac rehabilitation programme. Journal of Exercise Rehabilitation. 2019; 15(5):715-22. [DOI:10.12965/jer.1938444.222]
10.Dehestani Gh, Moeinipour A, Mizani K, Akbari MR, Pantea Fattahi S, Moallemi M, et al. Comparison of Sexual dysfunction before and after coronary artery bypass grafting using the international index of erectile dysfunction questionnaire. Iranian Heart Journal. 2019; 20(3):47-51. http://journal.iha.org.ir/article_101862.html
11.Mourad F, El Ghanam M, Mostafa AE, Sabry W, Bastawy M. Sexual dysfunction before and after coronary artery bypass graft surgery in males. Journal of the Egyptian Society of Cardio-Thoracic Surgery. 2017; 25(1):45-51. [DOI:10.1016/j.jescts.2017.03.001]
12.Asieh Nekounam A, Etemadi S, Piranaghash Tehrani S. [Check the relation sexual satisfaction with marital stress, marital satisfaction and psychological symptoms of coronary artery bypass graft heart patients (Persian)]. Shenakht Journal of Psychology and Psychiatry. 2019; 6(2):16-26. [DOI:10.29252/shenakht.6.2.16]
13.Saeedi M. Cardiac rehabilitation. 1th ed. Isfahan: Isfahan University of Medical Sciences; 2017.
14.Mc Sharry J, Murphy P, Byrne M. Implementing international sexual counselling guidelines in hospital cardiac rehabilitation: development of the CHARMS intervention using the Behaviour Change Wheel. Implementation Science. 2016; 11(1):134. [DOI:10.1186/s13012-016-0493-4]
15.Ranjbaran M, Chizary M, Matory Pour P. [Prevalence of female sexual dysfunction in Iran: Systematic review and Meta-analysis (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2016; 22(7):1117-25. http://jsums.medsab.ac.ir/article_820.html?lang=en
16.Ahmadnia E, Haseli A, Karamat A. [Therapeutic interventions conducted on improving women’s sexual satisfaction and function during reproductive ages InIran: A systematic review (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2017; 27(153):146-62. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-9686-en.html
17.Taghadosi M, Gilasi H. [Sexual satisfaction in patients with acute coronary syndrome (Persian)]. Iranian Journal of Cardiovascular Nursing. 2016; 5(2):14-21. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=531820
18.Mooshkbid- Haghighi MT, Shams- Mofarahe Z, Majd- Timory MMV, Hosseini F. [The effect of marital counseling on sexusal satisfaction of couples, Shiraz, 2000 (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2002; 15(32 & 33):15-9. http://ijn.iums.ac.ir/browse.php?a_id=88&sid=1&slc_lang=fa
19.Rahmani A, Merghati Khoei E, Sadeghi N, Allahgholi L. [Relationship between Sexual pleasure and Marital Satisfaction (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2011; 24(70):82-90. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=240051
20.Afra LG, Taghadosi M, Gilasi HR. Relationship between ischemic heart disease and sexual satisfaction. Global Journal of Health Science. 2016; 8(1):263-9. [DOI:10.5539/gjhs.v8n1p263]
21.Pourghane P, Hosseini MA, Mohammadi F, Ahmadi F, Tabari R. [Patient’s Perception of Cardiac Rehabilitation after Coronary Artery Bypass Graft (CABG): A Qualitative Study (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2013; 23(106):61-76. https://jmums.mazums.ac.ir/article-1-2196-en.html
22.Tirgari B, Rafati F, Mehdipour Rabori R. Effect of sexual rehabilitation program on anxiety, stress, depression and sexual function among men with coronary artery disease. Journal of Sex & Marital Therapy. 2019; 45(7):632-42 [DOI:10.1080/0092623X.2019.1599091]
23.Soroush A, Komasi S, Heydarpour B, Ezzati P, Saeidi M. The effectiveness of psychosexual education program on psychological dimensions of sexual function and its quality in cardiac rehabilitation patients. Research in Cardiovascular Medicine. 2018; 7:82-6. [DOI:10.4103/rcm.rcm_5_17]
24.Fleischer J, McMahon DJ, Hembree W, Addesso V, Longcope C, Shane E. Serum testosterone levels after cardiac transplantation. Transplantation. 2008; 85(6):834-9. [DOI:10.1097/TP.0b013e318166ac10]
25.Rodgers JL, Jones J, Bolleddu SI, Vanthenapalli S, Rodgers LE, Shah K, et al. Cardiovascular risks associated with gender and aging. Journal of Cardiovascular Development and Disease. 2019; 6(2):19. [DOI:10.3390/jcdd6020019]
26.Nazarpour S, Simbar M, Ramezani Tehrani F. [Androgens and sexual function duringenopaus (Persian)]. The Journal of Urmia University of Medical Sciences. 2015; 26(2):135-47. http://umj.umsu.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-582-580&slc_lang=fa&sid=1
27.Lukkarinen H, Lukkarinen O. Sexual satisfaction among patients after coronary bypass surgery or percutaneous transluminal angioplasty: Eight-year follow-up. Heart & Lung: The Journal of Acute and Critical Care. 2007; 36(4):262-9. [DOI:10.1016/j.hrtlng.2006.12.001]
28.Eyada M, Atwa M. Sexual function in female patients with unstable angina or non-ST-elevation myocardial infarction. The Journal of Sexual Medicine. 2007; 4(5):1373-80. [DOI:10.1111/j.1743-6109.2007.00473.x]
29.Søderberg LH, Johansen PP, Herning M, Berg SK. Women’s experiences of sexual health after first-time myocardial infarction. Journal of Clinical Nursing. 2013; 22(23-24):3532-40. [DOI:10.1111/jocn.12382]
30.Brotman RM, Shardell MD, Gajer P, Fadrosh D, Chang K, Silver M, et al. Association between the vaginal microbiota, menopause status, and signs of vulvovaginal atrophy. Menopause. 2014; 21(5):450-8. [DOI:10.1097/GME.0b013e3182a4690b]
31.Waetjen LE, Crawford SL, Chang PY, Reed BD, Hess R, Avis NE, et al. Factors associated with developing vaginal dryness symptoms in women transitioning through menopause: A longitudinal study. Menopause. 2018; 25(10):1094-104. [DOI:10.1097/GME.0000000000001130]
32.Hassan H, Saber N, Sheha E. Comprehension of dyspareunia and related anxiety among northern upper Egyptian women: impact of nursing consultation context using PLISSIT model. Nursing & Care Open Access Journal. 2019; 6(1):1-19 [DOI:10.15406/ncoaj.2019.06.00177]
33.Zohre M, Minoo P, Ali M, Azam B. Sexual function in woman with urinary incontinence: A cross-sectional study from Iran. Research in Obstetrics and Gynecology. 2013; 2(3):31-5. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1049.1218&rep=rep1&type=pdf
1.Unanue W, Gomez Mella ME, Cortez DA, Bravo D, Araya-Véliz C, Unanue J, et al. The reciprocal relationship between gratitude and life satisfaction: Evidence from two longitudinal field studies. Frontiers in Psychology. 2019; 10:2480. [DOI:10.3389/fpsyg.2019.02480]
2.Jafarzade M. [Comparison the effect of individual and group education on sexual Satisfaction and function among postmenopausal women (Persian)]. Ahvaz Jundishapur University of Medical Sciences. 2016. https://fa.irct.ir/trial/16879
3.Abedi P, Jorfi M, Afshari P. [Evaluation of the health promotion lifestyle and its related factors in reproductive aged women in Ahvaz, Iran (Persian)]. Journal of Community Health. 2015; 9(1):68-74. http://chj.rums.ac.ir/article_45748.html?lang=en
4.Gian F, Navabinejad S, Azimi Garosi S. [Sexual satisfaction and marital adjustment among consanguineous and nonconsanguineous teaching couples (Persian)]. Quarterly Journal of Family and Research. 2015; 12(2):27-40. http://qjfr.ir/browse.php?a_id=52&sid=1&slc_lang=en
5.Baert A, Pardaens S, Smedt DD, Puddu PE, Ciancarelli MC, Dawodu A, et al. Sexual activity in Heart failure patients: Information needs and association with health-related quality of life. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2019; 16(9):1570. [DOI:10.3390/ijerph16091570]
6.Steptoe A, Jackson SE, Wardle J. Sexual activity and concerns in people with coronary heart disease from a population-based study. Heart. 2016; 102(14):1095-9. [DOI:10.1136/heartjnl-2015-308993]
7.Bagheri I, Memarian R, Hajizadeh E, Pakcheshm B. [The effect of sex education on patients and their spouses satisfaction after myocardial infarction (Persian)]. Jorjani Biomedicine Journal. 2014; 2(1):40-6. https://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-251-en.html
8.Melly L, Torregrossa G, Lee T, Jansens JL, Puskas JD. Fifty years of coronary artery bypass grafting. Journal of Thoracic Disease. 2018; 10(3):1960-7. [DOI:10.21037/jtd.2018.02.43]
9.Moreira JMA, Grilo EN. Quality of life after coronary artery bypass graft surgery- results of cardiac rehabilitation programme. Journal of Exercise Rehabilitation. 2019; 15(5):715-22. [DOI:10.12965/jer.1938444.222]
10.Dehestani Gh, Moeinipour A, Mizani K, Akbari MR, Pantea Fattahi S, Moallemi M, et al. Comparison of Sexual dysfunction before and after coronary artery bypass grafting using the international index of erectile dysfunction questionnaire. Iranian Heart Journal. 2019; 20(3):47-51. http://journal.iha.org.ir/article_101862.html
11.Mourad F, El Ghanam M, Mostafa AE, Sabry W, Bastawy M. Sexual dysfunction before and after coronary artery bypass graft surgery in males. Journal of the Egyptian Society of Cardio-Thoracic Surgery. 2017; 25(1):45-51. [DOI:10.1016/j.jescts.2017.03.001]
12.Asieh Nekounam A, Etemadi S, Piranaghash Tehrani S. [Check the relation sexual satisfaction with marital stress, marital satisfaction and psychological symptoms of coronary artery bypass graft heart patients (Persian)]. Shenakht Journal of Psychology and Psychiatry. 2019; 6(2):16-26. [DOI:10.29252/shenakht.6.2.16]
13.Saeedi M. Cardiac rehabilitation. 1th ed. Isfahan: Isfahan University of Medical Sciences; 2017.
14.Mc Sharry J, Murphy P, Byrne M. Implementing international sexual counselling guidelines in hospital cardiac rehabilitation: development of the CHARMS intervention using the Behaviour Change Wheel. Implementation Science. 2016; 11(1):134. [DOI:10.1186/s13012-016-0493-4]
15.Ranjbaran M, Chizary M, Matory Pour P. [Prevalence of female sexual dysfunction in Iran: Systematic review and Meta-analysis (Persian)]. Journal of Sabzevar University of Medical Sciences. 2016; 22(7):1117-25. http://jsums.medsab.ac.ir/article_820.html?lang=en
16.Ahmadnia E, Haseli A, Karamat A. [Therapeutic interventions conducted on improving women’s sexual satisfaction and function during reproductive ages InIran: A systematic review (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2017; 27(153):146-62. http://jmums.mazums.ac.ir/article-1-9686-en.html
17.Taghadosi M, Gilasi H. [Sexual satisfaction in patients with acute coronary syndrome (Persian)]. Iranian Journal of Cardiovascular Nursing. 2016; 5(2):14-21. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=531820
18.Mooshkbid- Haghighi MT, Shams- Mofarahe Z, Majd- Timory MMV, Hosseini F. [The effect of marital counseling on sexusal satisfaction of couples, Shiraz, 2000 (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2002; 15(32 & 33):15-9. http://ijn.iums.ac.ir/browse.php?a_id=88&sid=1&slc_lang=fa
19.Rahmani A, Merghati Khoei E, Sadeghi N, Allahgholi L. [Relationship between Sexual pleasure and Marital Satisfaction (Persian)]. Iran Journal of Nursing. 2011; 24(70):82-90. https://www.sid.ir/en/journal/ViewPaper.aspx?ID=240051
20.Afra LG, Taghadosi M, Gilasi HR. Relationship between ischemic heart disease and sexual satisfaction. Global Journal of Health Science. 2016; 8(1):263-9. [DOI:10.5539/gjhs.v8n1p263]
21.Pourghane P, Hosseini MA, Mohammadi F, Ahmadi F, Tabari R. [Patient’s Perception of Cardiac Rehabilitation after Coronary Artery Bypass Graft (CABG): A Qualitative Study (Persian)]. Journal of Mazandaran University of Medical Sciences. 2013; 23(106):61-76. https://jmums.mazums.ac.ir/article-1-2196-en.html
22.Tirgari B, Rafati F, Mehdipour Rabori R. Effect of sexual rehabilitation program on anxiety, stress, depression and sexual function among men with coronary artery disease. Journal of Sex & Marital Therapy. 2019; 45(7):632-42 [DOI:10.1080/0092623X.2019.1599091]
23.Soroush A, Komasi S, Heydarpour B, Ezzati P, Saeidi M. The effectiveness of psychosexual education program on psychological dimensions of sexual function and its quality in cardiac rehabilitation patients. Research in Cardiovascular Medicine. 2018; 7:82-6. [DOI:10.4103/rcm.rcm_5_17]
24.Fleischer J, McMahon DJ, Hembree W, Addesso V, Longcope C, Shane E. Serum testosterone levels after cardiac transplantation. Transplantation. 2008; 85(6):834-9. [DOI:10.1097/TP.0b013e318166ac10]
25.Rodgers JL, Jones J, Bolleddu SI, Vanthenapalli S, Rodgers LE, Shah K, et al. Cardiovascular risks associated with gender and aging. Journal of Cardiovascular Development and Disease. 2019; 6(2):19. [DOI:10.3390/jcdd6020019]
26.Nazarpour S, Simbar M, Ramezani Tehrani F. [Androgens and sexual function duringenopaus (Persian)]. The Journal of Urmia University of Medical Sciences. 2015; 26(2):135-47. http://umj.umsu.ac.ir/browse.php?a_code=A-10-582-580&slc_lang=fa&sid=1
27.Lukkarinen H, Lukkarinen O. Sexual satisfaction among patients after coronary bypass surgery or percutaneous transluminal angioplasty: Eight-year follow-up. Heart & Lung: The Journal of Acute and Critical Care. 2007; 36(4):262-9. [DOI:10.1016/j.hrtlng.2006.12.001]
28.Eyada M, Atwa M. Sexual function in female patients with unstable angina or non-ST-elevation myocardial infarction. The Journal of Sexual Medicine. 2007; 4(5):1373-80. [DOI:10.1111/j.1743-6109.2007.00473.x]
29.Søderberg LH, Johansen PP, Herning M, Berg SK. Women’s experiences of sexual health after first-time myocardial infarction. Journal of Clinical Nursing. 2013; 22(23-24):3532-40. [DOI:10.1111/jocn.12382]
30.Brotman RM, Shardell MD, Gajer P, Fadrosh D, Chang K, Silver M, et al. Association between the vaginal microbiota, menopause status, and signs of vulvovaginal atrophy. Menopause. 2014; 21(5):450-8. [DOI:10.1097/GME.0b013e3182a4690b]
31.Waetjen LE, Crawford SL, Chang PY, Reed BD, Hess R, Avis NE, et al. Factors associated with developing vaginal dryness symptoms in women transitioning through menopause: A longitudinal study. Menopause. 2018; 25(10):1094-104. [DOI:10.1097/GME.0000000000001130]
32.Hassan H, Saber N, Sheha E. Comprehension of dyspareunia and related anxiety among northern upper Egyptian women: impact of nursing consultation context using PLISSIT model. Nursing & Care Open Access Journal. 2019; 6(1):1-19 [DOI:10.15406/ncoaj.2019.06.00177]
33.Zohre M, Minoo P, Ali M, Azam B. Sexual function in woman with urinary incontinence: A cross-sectional study from Iran. Research in Obstetrics and Gynecology. 2013; 2(3):31-5. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.1049.1218&rep=rep1&type=pdf
| بازنشر اطلاعات | |
 | این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تمامی آثار مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان تحت مجوز
Creative Commons
Attribution-NonCommercial 4.0 است.
تماس با ما
کد پستی : 93345-41938
تلفن نمابر: 0133330939
وبسایت: http://journal.gums.ac.irو ایمیل: medjour@gums.ac.ir
