مقدمه
در اواخر دسامبر 2019 شیوع یک پنومونی با علت ناشناخته در ووهان، بزرگ‌ترین منطقه شهری استان هوبئی چین، گزارش شد که به سرعت به مناطق دیگر گسترش یافت [1 ,2]. در مطالعات بعدی نوع جدیدی از کروناویروس، به‌عنوان عامل بیماری شناخته شد که سازمان بهداشت جهانی این ویروس را SARS-COV-2 و بیماری ناشی از این ویروس را کووید-19 نام‌گذاری کرد [3]. در 11 مارچ 2020، سازمان بهداشت جهانی پاندمیک شدن این بیماری را اعلام نمود [4]. طبق گزارش هفتگی سازمان بهداشت جهانی، تعداد موارد شناسایی‌شده ابتلا به کووید-19 تا ماه  آگوست سال 2021 به بیش از 200 میلیون نفر در جهان رسیده و بیش از 4 میلیون نفر جان خود را از دست داده‌اند که درباره ایران در همین بازه زمانی تعداد موارد ابتلا به این بیماری بیش از 4 میلیون نفر بوده و بیش از 95 هزار نفر نیز در اثر این بیماری جان باخته‌اند [5].
اغلب بیماران علائم خفیف مانند تب، سرفه، درد گلو و میالژی دارند، اگرچه این بیماری در تعدادی از بیماران خود را با شرایط حاد مانند نارسایی چند ارگان، سندرم دیسترسی حاد تنفسی، ادم ریوی و پنومونی نشان می‌دهد [4، 6, 7, 8, 9]. بر اساس مطالعات قبلی، شایع‌ترین یافته‌های تصویربرداری از ریه بیماران شامل نمای parenchymal ground glass و consolidation opacity با توزیع در نواحی پریفرال ریه است. هرچند در مراحل اولیه بیماری یا در مواردی که بیمار علائم خفیفی دارد، تصویربرداری ممکن است نرمال باشد [10, 11, 12].
در بررسی علائم آزمایشگاهی، کاهش مقدار لنفوسیت در اغلب مبتلایان به کووید-19 مشاهده می‌شود [13] و در شناسایی موارد جدید عفونت کروناویروس کمک‌کننده است. همچنین سطح بالای دی دایمر، لاکتات دهیدروژناز، تروپونین، CRP و ترومبوسایتوپنی نیز در تعداد زیادی از بیماران دیده می‌شود [13، 14].
با توجه به شدت بیماری و مورتالیتی بالا، بیماری کووید-19، یک شرایط بحرانی تهدیدکننده سلامت است و از آنجا که درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد و اکثر درمان‌ها حمایتی است، بنابراین پیشگیری و تشخیص سریع بیماران امری حیاتی است [15، 16] و از طرفی به دلیل وقوع اپیدمی گسترده کووید-19 در سراسر جهان و به خصوص کشور ایران و استان گیلان و با توجه به محدودیت اطلاعات مربوط به اپیدمیولوژی و یافته‌های کلینیکی این بیماری [15]، بر آن شدیم که مشخصات جمعیت‌شناختی، بالینی، آزمایشگاهی و تصویربرداری بیماران بدحال بستری در واحد مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌های رشت را در بازه زمانی یک ماهه اسفند سال 1398 بررسی کنیم و پیامد بستری این بیماران را بسنجیم.
روش‌ها
این مطالعه، یک مطالعه مشاهده‌ای گذشته‌نگر توصیفی ـ مقطعی بود که روی بیماران مبتلا به بیماری کووید-19 بستری در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌های رازی، قائم و آریای رشت در بازه زمانی یک‌ماهه در اسفند 1398 انجام شد.
معیار ورود به مطالعه عبارت است از: همه بیماران با ابتلای قطعی به کووید-19 بر اساس تست PCR مثبت ته حلق بستری در بخش‌های مراقبت‌های ویژه و معیار خروج از مطالعه عبارت است از: دسترسی نداشتن به پرونده پزشکی بیماران یا ثبت نشدن دقیق اطلاعات در پرونده بیماران.
روش نمونه‌گیری به صورت سرشماری بود و با استفاده از چک لیست، اطلاعات از پرونده بالینی بیماران بستری و از سیستم اطلاعات بیمارستان‌ها در بازه زمانی یک‌ماهه استخراج و بررسی شد.
در این مطالعه اطلاعات جمعیت‌شناختی بیماران شامل سن، جنس، وزن، آزمایش‌هایی شامل قند خون، کراتینین سرم، آنزیم‌های کبدی، بیلی‌روبین توتال، بیلی‌روبین مستقیم، شمارش کامل سلول‌های خونی، تعداد لنفوسیت‌، تعداد نوتروفیل، نمونه خون شریانی، الکترولیت‌ها، آلبومین، لاکتات دهیدروژناز، CRP و ESR، سابقه بیماری‌های قبلی، علائم بالینی زمان مراجعه، علائم حیاتی شامل فشار خون، ضربان قلب، تعداد تنفس، دمای بدن، یافته‌های رادیوگرافی و سی تی اسکن، نحوه درمان، تجویز مکمل‌های درمانی، نیاز به دستگاه ونتیلاتور، نیاز به همودیالیز، طول مدت بستری و نتیجه درمان بیمار (پیامد بستری) از پرونده پزشکی بیماران استخراج و تجزیه و تحلیل شد.
ملاحظات اخلاقی
کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان این مطالعه را به شماره IR.GUMS.REC.1399.198 تأیید کرده است.
آنالیز آماری
داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار Spss نسخه 21 تجزیه و تحلیل شد. برای گزارش متغیرهای با توزیع نرمال از میانگین و انحراف معیار و برای گزارش متغیرهای کیفی از تعداد و درصد استفاده شد.
نتایج
145 بیمار در بازه زمانی مذکور به علت ابتلا به کووید-19 در بخش مراقبت‌های ویژه بستری شده بودند که از این تعداد 7 بیمار به دلیل ناقص بودن پروندها و ثبت نشدن دقیق اطلاعات مورد نیاز از مطالعه خارج و در نهایت 138 بیمار بررسی شدند.
ویژگی جمعیت‌شناختی شامل سن، جنس، وزن و توزیع بیماری زمینه‌ای در جدول شماره 1 آورده شده است.


از نظر توزیع سنی، اکثر بیماران در رده سنی 55 تا 69 سال و مرد بودند. میانگین سنی و وزنی بیماران شرکت‌کننده به ترتیب 13/42±‌62/88 سال و 91/13‌±‌74/80 کیلوگرم بود. از نظر توزیع بیماری زمینه‌ای بیماران مبتلا به کووید، به ترتیب دیابت ملیتوس، فشارخون بالا و بیماری قلبی مزمن شایع‌ترین موارد را شامل شدند (جدول شماره 1).
از نظر توزیع فراوانی علائم بیماری در هنگام پذیرش، تنگی نفس، تب و سرفه بیشترین علائم بارز در بیماران بودند. در بررسی علائم حیاتی در بدو بستری 101 بیمار (37 درصد) تعداد تنفس بیشتر از 20 عدد در دقیقه، 27 بیمار (19 درصد) ضربان قلب بیشتر از 100 عدد در دقیقه، 20 بیمار (14 درصد) فشار سیستولیک بیشتر از 140 میلی‌متر جیوه و 14 بیمار (10 درصد) فشار دیاستولیک بیشتر از 90 میلی‌متر جیوه داشتند و میزان درصد اشباع اکسیژن در 92 بیمار (66 درصد) کمتر از 93 درصد بود (جدول شماره 2).


در بررسی یافته‌های آزمایشگاهی در بدو بستری، افزایش لاکتات دهیدروژناز، افزایش ESR، افزایش CRP، کاهش لنفوسیت و افزایش نوتروفیل شایع‌ترین یافته‌ها بودند (جدول شماره 3).


در بررسی یافته‌های رادیوگرافی اکثر بیماران (80/43 درصد) درگیری ریه بیشتر از 50 درصد داشتند و ground glass opacities، شایع‌ترین یافته رادیولوژی در این بیماران بود (جدول شماره 4).


توزیع فراوانی تجویز دارو و مکمل و همچنین پیامد بیماری در جدول شماره 5 آورده شده است.


بحث و نتیجه‌گیری
نتایج این پژوهش نشان داد اکثر بیماران مورد مطالعه را مردان تشکیل می‌دادند.  در سایر مطالعات انجام‌شده نیز، فروانی جمعیت مرد در میان مبتلایان به کووید-19 بیشتر بود. از این منظر نتایج مطالعه حاضر با مطالعات قبلی همسو است [1، 4، 15، 17، 18]. مردان بیشتر از زنان نسبت به این بیماری مستعد هستند، چندین فرضیه در این زمینه مطرح شده است. لی و همکارانش بیان کرده‌اند که علت بیشتر بودن کووید-19 در مردان می‌تواند هورمون‌های جنسی و نقش حفاظتی کروموزوم X باشد که نقش اساسی در ایمنی ذاتی بازی میکند [4]. اگرچه علت بیشتر این بیماری در مردان در ایران میتواند حضور بیشتر زنان در خانه برای رسیدگی به امور منزل و حضور بیشتر مردان در محیط کار خارج از خانه ناشی از فرهنگ ایرانی و در نتیجه تماس بیشتر فرد به فرد در مردان باشد [15].
از نظر سنی در این مطالعه، اکثر بیماران در رده سنی 55 تا 69 سال بودند، به طوری که میانگین سنی بیماران حدود 62 سال بود. در مطالعات انجامشده جوآن و همکاران [17] و لی و همکاران [4] میانگین سن بیماران 47 سال و در مطالعه  شهریاری‌راد و همکاران [15] 53 سال بود که علت تفاوت نتایج این مطالعات با مطالعه ما میتواند تفاوت جامعه مورد بررسی باشد، چراکه در مطالعه حاضر جمعیت هدف، مبتلایان با تظاهرات شدید بیماری و بستری در بخش مراقبتهای ویژه است اما در مطالعات مذکور جمعیت هدف کل بیماران بستری در بیمارستان بودند که میتواند توجیهکننده این تفاوت باشد اما در مطالعه گراسلی و همکاران [19] که روی بیماران بستری در بخش مراقبتهای ویژه انجام شده بود، میانگین سنی بیماران 63 سال بود که نتایج این مطالعه همسو با مطالعه ماست.
در این مطالعه، میانگین وزن بیماران حدود 75 کیلوگرم بود و حدود 54 درصد بیماران وزن بیشتر از 75 کیلوگرم داشتند.طبق نتایج مطالعه هررا و همکاران، فاکتورهای زیستی و اجتماعی مرتبط با چاقی، باعث افزایش ریسک عفونت کووید-19، بستری شدن در بیمارستان و نیز افزایش شدت بیماری می‌شود [20].
از نظر همراهی بیماری زمینهای با کووید، طبق مطالعه حاضر، 70 درصد بیماران حداقل یک بیماری زمینهای داشتهاند که دیابت، فشار خون بالا، بیماری مزمن قلبی به ترتیب شایعترین بیماریهای زمینهای همراه بودند. در سایر پژوهشهای انجامشده نیز اکثر موارد ابتلا به کووید-19 با بیماری زمینهای همراه بوده است؛ به طوری که در مطالعه شهریاری‌راد و همکاران [15] و همچنین مطالعه نیکپور اقدم و همکاران [21]، دیابت، فشار خون بالا، بیماری ریوی و بیماری قلبی شایعترین موارد بیماری زمینهای در بیماران مبتلا به کووید-19 بودند. مطالعات نشان داده اند که وجود حداقل یک بیماری زمینهای مانند چاقی، دیابت و فشارخون بالا میتواند ریسک فاکتور مهم ابتلا به کووید-19 و همچنین درگیری فرم شدید بیماری باشد [22].
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تب، سرفه و تنگی نفس از علائم رایج و معمول کووید-19 هستند [23, 24]. بر اساس این مطالعه شایعترین علائم بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه، تنگی نفس، تب و سرفه بوده است. درکنار علائم تیپیک و رایج بیماری، مطالعه ما نشان داد که تعدادی از بیماران دچار علائم غیرمعمول مانند علائم گوارشی، کاهش حس بویایی و چشایی، سردرد و تغییر وضعیت منتال شدند. در مطالعه لچین و همکاران [25]، نیز به دنبال علائم معمول بیماری، علائمی مانند سردرد، کاهش بویایی و رینوره شایع بودند. همچنین در مطالعه اسپیناتو و همکاران [26]، 64 درصد بیماران دچار کاهش بویایی یا چشایی بودند. این نتایج پیشنهاد میکند که علیرغم فوکوس بر علائم معمول بیماری، باید به تظاهرات غیرمعمول نیز توجه شود تا با تشخیص زودهنگام از انتشار بیماری جلوگیری گردد.در بررسی علائم حیاتی بیماران در بدو ورود، اکثر بیماران مورد مطالعه، اشباع اکسیژن خون کمتر از 93 درصد داشتند و بسیاری از بیماران تاکی پنیک بودند. همچنین فشار سیستولیک و دیاستولیک و ضربان قلب اکثر بیماران در محدوده نرمال بود. در مطالعه انجام‌شده پیمنتل و همکاران نیز علائم حیاتی اولیه بیماران نشان‌دهنده افزایش میانگین تعداد تنفس و کاهش اشباع اکسیژن خون بوده است. همچنین فشار سیستولیک و دیاستولیک بیماران در بدو ورود در محدوده نرمال بود [24] که با مطالعه حاضر همسو بوده است.
در بررسی یافته‌های آزمایشگاهی، مطالعات گزارش کرده‌اند که افزایش سطح لاکتات دهیدروژناز [13، 27, 28, 29]، لنفوپنی [14، 28, 29 ,30]، هایپوآلبومینمی [14، 28، 31، 32]، افزایش کراتینین [6، 28، 30]، افزایش آنزیم‌های کبدی [14، 30] CRP  مثبت [14]، لکوسیتوز [6، 30] و افزایش درصد نوتروفیل [6، 14] شایع‌ترین یافته‌های آزمایشگاهی در بیمار مبتلا به کووید-19 است. در مطالعه ما نیز همسو با مطالعات قبلی، افزایش مقادیر لاکتات دهیدروژناز، کراتینین، آنزیم‌های کبدی، هایپوآلبومینمی، هایپرکلسمی، هایپرفسفاتمی، هایپرمنیزیمی و افزایش ESR و  CRP مثبت مشهود است. 
در این مطالعه، نتایج اولین نمونه خون شریانی بیماران بستری، بیان‌کننده افت میانگین سطح فشار اکسیژن شریانی و افت میزان ساچوریشن بود و 55 درصد بیماران دچار کمبود باز بودند. در تفسیر نمونه خون شریانی این بیماران، اسیدوز تنفسی و اسیدوز تنفسی به همراه اسیدوز متابولیک یافته‌های شایع بودند. در مطالعات انجام‌شده الزاجیک و بزودن هوت و همکارانشان مقدار PH، فشاراکسیژن شریانی و ساچوریشن خون به طور چشمگیری پایین و فشار دی اکسید کربن بیشتر از محدوده نرمال است [33، 34] که با نتایج مطالعه حاضر همسو بود.
در بررسی یافته‌های رادیوگرافی، شایع‌ترین یافته‌های غیرطبیعی در گرافی و سی تی اسکن ریه، درگیری دوطرفه ریه (81 درصد)، نمای ground-glass opacity (73/5 درصد) و consolidation (73/5 درصد) است [16]. در مطالعه حاضر همه بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه در تصویربرداری شواهد درگیری ریه به نفع کووید-19 داشتند که سه یافته شایع شامل ground glass opacitie، bilateral reticular nodular opacities و focal consolidation  بود و 80/43 درصد بیماران مساوی یا بیشتر از 50 درصد اپاسیفیکاسیون در ریه‌ها داشتند.
طبق این مطالعه 66 درصد از بیماران تحت درمان آنتی‌وایرال شامل کپسول اوسلتامیویر 75 میلی‌گرم (شرکت داروسازی CAMBER، هند)، لوپیناویر/ ریتوناویر 200/50 (شرکت داروسازی Abbott، آمریکا)، ریباویرین 200 میلی‌گرم (شرکت داروسازی باختر بیوشیمی، ایران) و تمام بیماران تحت آنتی‌بیوتیک تراپی شامل آزیتروماسین 250 میلی‌گرم (شرکت داروسازی فارابی، ایران)، سفتریاکسون 1 گرمی (شرکت داروسازی اکسیر، ایران) و هیدروکسی کلروکین (شرکت داروسازی هشتگرد، ایران) قرار گرفتند. در یک مطالعه مشابه در 344 بیمار بستری در بخش مراقبت ویژه در چین 82 درصد بیماران داروی آنتی‌وایرال و 77 درصد بیماران آنتی‌بیوتیک دریافت کردند [27]. نتایج یک مطالعه مروری برای بررسی اثر لوپیناویر/ ریتوناویر در درمان بیماران مبتلا به کووید-19 نشان داده شد که مطالعات کلینیکال ترایال بزرگ از تجویز این دارو در درمان بیماران مبتلا به کووید-19 بستری در بیمارستان حمایت نمی‌کنند [35]. هرچند توصیه شده است علی‌رغم نتایج کنتراورسی از مطالعات کلینیکال ترایال، پزشکان نباید استفاده از لوپیناویر/ ریتوناویر در درمان کووید را رها نمایند و باید منتظر نتایج مطالعات آینده‌نگر باشند [36]. در مطالعه‌ای که توسط تن و همکاران برای بررسی کارایی اوسلتامیویر در بیماران مبتلا به کووید-19 انجام شد، مشخص گردید که این دارو در درمان کووید-19 مؤثر نیست [37]. در مطالعه‌ای که توسط تنگ و همکاران برای بررسی کارایی ریباویرین در درمان کووید-19 نشان داده شد که این دارو با کاهش مرگ‌ومیر در بیماران همراه نبوده و مطالعات بیشتر در این زمینه را می‌طلبد [38]. در مطالعه ما مکمل ویتامین دی، ویتامین سی و ویتامین آ تجویز شد. مطابق مطالعه مونشی در بیماران مبتلا به کووید-19 با پروگنوز ضعیف، سطح ویتامین دی به طور قابل توجهی پایین بود؛ بنابراین تشخیص و درمان کمبود ویتامین دی می‌تواند به بهبود بیماران کمک کند [28].
مطابق مطالعه حاضر، 90/58 درصد بیماران در اثر عفونت کووید-19 در واحد مراقبت‌های ویژه جان خود را از دست دادند. در مطالعه گراسلی و همکاران روی 1591 بیمار بستری در بخش مراقبت‌های ویژه در ایتالیا، میزان مرگ 26 درصد بوده است [19]. طبق مرور سیستماتیک  قاهه و همکاران، در بعضی مناطق تا 100 درصد موارد بستری در بخش مراقبت‌های ویژه که نیاز به تهویه مکانیکی تهاجمی داشتند، جان باختند [39]. در مطالعه حاضر با توجه به کمبود تخت در بخش مراقبت‌های ویژه و اختصاص بیشتر ظرفیت این بخش به بیماران با افت سطح اشباع اکسیژن و نیازمند تهویه مکانیکی، درصد بالای مرگ‌ومیر می‌تواند توجیه شود. این مطالعه نشان می‌دهد 84/06 درصد بیماران تحت تهویه مکانیکی تهاجمی قرار گرفتند و برای 14/49 درصد موارد بستری نیز تهویه مکانیکی غیرتهاجمی انجام شد. در مطالعه گراسلی در ایتالیا، برای 88 درصد بیماران تهویه مکانیکی تهاجمی و 11 درصد تهویه مکانیکی غیرتهاجمی انجام شد [19] و از این منظر با مطالعه حاضر همسو است.
چندین محدودیت در این مطالعه وجود داشت. اولین محدودیت محاسبه نکردن شاخص توده بدنی به دلیل ثبت نبودن قد بیماران در پرونده‌ها و همچنین خروج تعدادی از بیماران از مطالعه به دلیل ناقص بودن ثبت اطلاعات موردنیاز در پرونده‌ها بود. همچنین این پژوهش صرفاً بر بیماران بستری‌شده در واحد مراقبت‌های ویژه سه مرکز شهر رشت و در بازه یک‌ماهه اسفند 98 انجام شده. از طرفی به علت وجود محدودیت منابع درمانی و اینکه فراهم کردن تخت جدید برای همه بیماران بدحال در بخش مراقبت‌های ویژه امکان نداشت، بخش زیادی از بیماران بدحال در این بخش بستری نشدند و مطالعه روی این دسته میسر نبود. از این رو توصیه می‌شود برای حصول نتایج دقیق‌تر و توصیف روشن‌تری از بیماری کووید-19، مطالعات گسترده‌تری در سطح کشور و در بازه‌های زمانی طولانی و روی همه بیماران بدحال و نیازمند مراقبت‌های ویژه انجام گیرد. مراقبت و پیگیری دوره‌ای بیماران ترخیص‌شده از بخش مراقبت‌های ویژه و بررسی ظرفیت و کارکرد ریه‌ها و سایر عوارض ناشی از بیماری کووید-19 می‌تواند در ارزیابی بهتر سایر بیماران و شناخت راه‌های کنترل و پیشگیری بیماری کمک‌کننده باشد. در حال حاضر با توجه به گذشت دوره کوتاهی از شروع بیماری، عوارض طولانی‌مدت کووید-19 مشخص نیست و انجام پژوهش‌های آینده‌نگر با هدف بررسی این عوارض توصیه می‌شود. با توجه به گستردگی موارد ابتلا به کووید-19 و شمار بالای موارد مرگ ناشی از این ویروس، مطالعات بیشتر در زمینه شناسایی درمان‌های مؤثر در کنترل عفونت تنفسی ناشی از کووید-19 و میزان مصونیت به‌دست‌آمده با تلقیح واکسن‌های تولیدشده در سراسر جهان ضروری است.
این مطالعه نشان داد بیشتر بیماران با تظاهرات شدید بیماری، دارای سن زیاد، سابقه بیماری زمینه‌ای، علائم تنگی نفس، سرفه و تب و درگیری وسیع ریه در تصویربرداری و تغییرات در نتایج آزمایشگاهی بودند و علی‌رغم دریافت درمان دارویی و تهویه مکانیکی مرگ‌ومیر بیماری زیاد بوده که نشان‌دهنده شدت بالای بیماری است و می‌بایست کادر درمان برای ارائه بهتر خدمات به آن توجه کنند. اطلاعات به‌دست‌آمده می‌تواند در آگاهی‌بخشی سیستم درمان برای شناسایی و بررسی بیماران با ریسک بیشتر ابتلا به فرم شدید کووید-19 و برنامه‌ریزی برای ارائه خدمات درمانی و مداخلات پیشگیرانه مورد توجه قرار گیرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان قرار گرفته است. (کد:IR.GUMS.REC.1399.198). شرکت‌کننده از روند پژوهش آگاه بود و هر زمان که مایل بود اجازه داشت از پژوهش خارج شود. اطلاعات بیمار محرمانه نگه داشته شد.

حامی مالی
این مطالعه توسط معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان مورد حمایت قرار گرفته است 

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌پردازی، مدیریت پروژه، منابع و گردآوری و تحلیل داده‌ها: همه نویسندگان؛ روش‌شناسی، ویرایش و بررسی، تحقیق و نظارت: محمد حقیقی، حسین خوشرنگ، سمانه غضنفر طهران، پگاه آقاجان‌زاده، علیرضا جعفری‌نژاد؛ تهیه پیش‌نویس اصلی: محمد حقیقی، سمانه غضنفر طهران.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان تمایل دارند از حمایت و نظرات سازنده معاونت فناوری و تحقیقات  دانشگاه علوم پزشکی گیلان قدردانی کنند.
 

References
1.Pan F, Ye T, Sun P, Gui S, Liang B, Li L, et al. Time course of lung changes at chest CT during recovery from coronavirus disease 2019 (COVID-19). Radiology. 2020; 295(3):715-21. [DOI:10.1148/radiol.2020200370] [PMID] [PMCID]
2.Ai T, Yang Z, Hou H, Zhan C, Chen C, Lv W, et al. Correlation of chest CT and RT-PCR testing for coronavirus disease 2019 (COVID-19) in China: a report of 1014 cases. Radiology. 2020; 296(2):E32-40. [DOI:10.1148/radiol.2020200642] [PMID] [PMCID]
3.WHO. Naming the coronavirus disease (COVID-19) and the virus that causes it. Brazilian Journal of Implantology and Health Sciences. 2020. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/technical-guidance/naming-the-coronavirus-disease-(covid-2019)-and-the-virus-that-causes-it
4.Li J, Huang DQ, Zou B, Yang H, Hui WZ, Rui F, et al. Epidemiology of COVID-19: A systematic review and meta-analysis of clinical characteristics, risk factors, and outcomes. Journal of medical virology. 2021; 93(3):1449-58. [DOI:10.1002/jmv.26424] [PMID] [PMCID]
5.WHO. Coronavirus disease (COVID-19) pandemic [Internet]. 2020 [Updated 23 Dec 2020]. Available from: https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019
6.Xie Y, Wang Z, Liao H, Marley G, Wu D, Tang W. Epidemiologic, clinical, and laboratory findings of the COVID-19 in the current pandemic: systematic review and meta-analysis. BMC infectious diseases. 2020; 20(1):460. [DOI:10.1186/s12879-020-05371-2] [PMID] [PMCID]
7.Rodriguez-Morales AJ, Cardona-Ospina JA, Gutiérrez-Ocampo E, Villamizar-Peña R, Holguin-Rivera Y, Escalera-Antezana JP, et al. Clinical, laboratory and imaging features of COVID-19: A systematic review and meta-analysis. Travel medicine and infectious disease. 2020; 34:101623. [DOI:10.1016/j.tmaid.2020.101623] [PMID] [PMCID]
8.Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel coronavirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study. The lancet. 2020; 395(10223):507-13. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30211-7]
9.Zhou F, Yu T, Du R, Fan G, Liu Y, Liu Z, et al. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study. The lancet. 2020; 395(10229):1054-62. [DOI:10.1016/S0140-6736(20)30566-3]
10.Chung M, Bernheim A, Mei X, Zhang N, Huang M, Zeng X, et al. CT imaging features of 2019 novel coronavirus (2019-nCoV). Radiology. 2020; 295(1):202-7. [DOI:10.1148/radiol.2020200230] [PMID] [PMCID]
11.Lei J, Li J, Li X, Qi X. CT imaging of the 2019 novel coronavirus (2019-nCoV) pneumonia. Radiology. 2020; 295(1):18. [DOI:10.1148/radiol.2020200236] [PMID] [PMCID]
12.Xie X, Zhong Z, Zhao W, Zheng C, Wang F, Liu J. Chest CT for typical coronavirus disease 2019 (COVID-19) pneumonia: relationship to negative RT-PCR testing. Radiology. 2020; 296(2):E41-5. [DOI:10.1148/radiol.2020200343] [PMID] [PMCID]
13.Cheng ZJ, Shan J. 2019 Novel coronavirus: where we are and what we know. Infection. 2020; 48(2):155-63. [DOI:10.1007/s15010-020-01401-y] [PMID] [PMCID]
14.Gallo Marin B, Aghagoli G, Lavine K, Yang L, Siff EJ, Chiang SS, et al. Predictors of COVID-19 severity: A literature review. Reviews in medical virology. 2021; 31(1):1-10. [DOI:10.1002/rmv.2146] [PMID] [PMCID]
15.Shahriarirad R, Khodamoradi Z, Erfani A, Hosseinpour H, Ranjbar K, Emami Y, et al. Epidemiological and clinical features of 2019 novel coronavirus diseases (COVID-19) in the South of Iran. BMC infectious diseases. 2020; 20(1):427. [DOI:10.1186/s12879-020-05128-x] [PMID] [PMCID]
16.Pormohammad A, Ghorbani S, Baradaran B, Khatami A, Turner RJ, Mansournia MA, et al. Clinical characteristics, laboratory findings, radiographic signs and outcomes of 61,742 patients with confirmed COVID-19 infection: A systematic review and meta-analysis. Microbial pathogenesis. 2020; 147:104390. [DOI:10.1016/j.micpath.2020.104390] [PMID] [PMCID]
17.Guan Wj, Ni Zy, Hu Y, Liang Wh, Ou Cq, He Jx, et al. Clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in China. New England journal of medicine. 2020; 382(18):1708-20. [DOI:10.1056/NEJMoa2002032] [PMID] [PMCID]
18.Wang D, Hu B, Hu C, Zhu F, Liu X, Zhang J, et al. Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. Jama. 2020; 323(11):1061-9. [DOI:10.1001/jama.2020.1585] [PMID] [PMCID]
19.Grasselli G, Greco M, Zanella A, Albano G, Antonelli M, Bellani G, et al. Risk factors associated with mortality among patients with COVID-19 in intensive care units in Lombardy, Italy. JAMA internal medicine. 2020; 180(10):1345-55. [DOI:10.1001/jamainternmed.2020.3539] [PMID] [PMCID]
20.Herrera MAR, Lesmes IB. Obesity in the COVID era: A global health challenge. Endocrinología, Diabetes y Nutrición. 2021; 68(2):123-9. [DOI:10.1016/j.endinu.2020.10.001]
21.Nikpouraghdam M, Farahani AJ, Alishiri G, Heydari S, Ebrahimnia M, Samadinia H, et al. Epidemiological characteristics of coronavirus disease 2019 (COVID-19) patients in IRAN: A single center study. Journal of Clinical Virology. 2020; 127:104378. [DOI:10.1016/j.jcv.2020.104378] [PMID] [PMCID]
22.Zhang X, Tan Y, Ling Y, Lu G, Liu F, Yi Z, et al. Viral and host factors related to the clinical outcome of COVID-19. Nature. 2020; 583(7816):437-40. [DOI:10.1038/s41586-020-2355-0] [PMID]
23.Cascella M, Rajnik M, Aleem A, Dulebohn S, Di Napoli R. Features, evaluation, and treatment of coronavirus (COVID-19). StatPearls. 2021. [PMID]
24.Pimentel MA, Redfern OC, Hatch R, Young JD, Tarassenko L, Watkinson PJ. Trajectories of vital signs in patients with COVID-19. Resuscitation. 2020; 156:99-106. [DOI:10.1016/j.resuscitation.2020.09.002] [PMID] [PMCID]
25.Lechien JR, Chiesa-Estomba CM, Place S, Van Laethem Y, Cabaraux P, Mat Q, et al. Clinical and epidemiological characteristics of 1420 European patients with mild-to-moderate coronavirus disease 2019. Journal of Internal Medicine. 2020; 288(3):335-44. [DOI:10.1111/joim.13089] [PMID] [PMCID]
26.Spinato G, Fabbris C, Polesel J, Cazzador D, Borsetto D, Hopkins C, et al. Alterations in smell or taste in mildly symptomatic outpatients with SARS-CoV-2 infection. Jama. 2020; 323(20):2089-90. [DOI:10.1001/jama.2020.6771] [PMID] [PMCID]
27.Wang Y, Lu X, Li Y, Chen H, Chen T, Su N, et al. Clinical course and outcomes of 344 intensive care patients with COVID-19. AmericanJournal of Respiratory and Critical Care Medicine. 2020; 201(11):1430-4. [DOI:10.1164/rccm.202003-0736LE] [PMID] [PMCID]
28.Munshi R, Hussein MH, Toraih EA, Elshazli RM, Jardak C, Sultana N, et al. Vitamin D insufficiency as a potential culprit in critical COVID-19 patients. Journal of Medical Virology. 2021; 93(2):733-40. [DOI:10.1002/jmv.26360] [PMID]
29.Wang Z, Wang Z. Identification of risk factors for in-hospital death of COVID-19 pneumonia--lessions from the early outbreak. BMC Infectious Diseases. 2021; 21(1):113. [DOI:10.1186/s12879-021-05814-4] [PMID] [PMCID]
30.Kazemi Aski S, Hajar Sharami S, Hosseinzadeh F, Hesni E, Dalil Heirati SF, Ghalandari M, et al. Risk factors, clinical symptoms, laboratory findings and imaging of pregnant women infected with Covid-19 in north of Iran. Archives of Iranian Medicine. 2020; 23(12):856-63. [DOI:10.34172/aim.2020.114] [PMID]
31.Deng Y, Liu W, Liu K, Fang Y-Y, Shang J, Zhou L, et al. Clinical characteristics of fatal and recovered cases of coronavirus disease 2019 in Wuhan, China: A retrospective study. Chinese Medical Journal. 2020; 133(11):1261-7. [DOI:10.1097/CM9.0000000000000824] [PMID] [PMCID]
32.Paliogiannis P, Mangoni AA, Cangemi M, Fois AG, Carru C, Zinellu A. Serum albumin concentrations are associated with disease severity and outcomes in coronavirus 19 disease (COVID-19): A systematic review and meta-analysis. Clinical and Experimental Medicine. 2021; 21(3):343-54. [DOI:10.1007/s10238-021-00686-z] [PMID] [PMCID]
33.Bezuidenhout MC, Wiese OJ, Moodley D, Maasdorp E, Davids MR, Koegelenberg CF, et al. Correlating arterial blood gas, acid-base and blood pressure abnormalities with outcomes in COVID-19 intensive care patients. Annals of Clinical Biochemistry. 2021; 58(2):95-101. [DOI:10.1177/0004563220972539] [PMID]
34.Elezagic D, Johannis W, Burst V, Klein F, Streichert T. Venous blood gas analysis in patients with COVID-19 symptoms in the early assessment of virus positivity. Journal of Laboratory Medicine. 2021; 45(1):27-30. [DOI:10.1515/labmed-2020-0126]
35.Dorward J, Gbinigie O, Cai T, Roberts NW, Garrett N, Hayward G, et al. The protease inhibitor lopinavir, boosted with ritonavir, as treatment for COVID-19: A rapid review. Antiviral therapy. 2020; 25(7):365-76. [DOI:10.3851/IMP3385] [PMID]
36.Meini S, Pagotto A, Longo B, Vendramin I, Pecori D, Tascini C. Role of Lopinavir/Ritonavir in the treatment of Covid-19: A review of current evidence, guideline recommendations, and perspectives. Journal of clinical medicine. 2020; 9(7):2050. [DOI:10.3390/jcm9072050] [PMID] [PMCID]
37.Tan Q, Duan L, Ma Y, Wu F, Huang Q, Mao K, et al. Is oseltamivir suitable for fighting against COVID-19: In silico assessment, in vitro and retrospective study. Bioorganic chemistry. 2020; 104:104257. [DOI:10.1016/j.bioorg.2020.104257] [PMID] [PMCID]
38.Tong S, Su Y, Yu Y, Wu C, Chen J, Wang S, et al. Ribavirin therapy for severe COVID-19: a retrospective cohort study. International Journal of Antimicrobial Agents. 2020; 56(3):106114. [DOI:10.1016/j.ijantimicag.2020.106114] [PMID] [PMCID]
39.Quah P, Li A, Phua J. Mortality rates of patients with COVID-19 in the intensive care unit: A systematic review of the emerging literature. Critical care. 2020; 24(1):285. [DOI:10.1186/s13054-020-03006-1] [PMID] [PMCID]