مقدمه
دانشجویان پزشکی بهطور خاص معیارهای علمی بالایی برای خود در نظر میگیرند و همواره تلاش میکنند به آن ها دست یابند [
1]. این معیارها عمدتاً متناسب با نظام آموزشی و جامعه شکل می گیرد [
2]، در حالیکه ایجاد معیارهای علمی بالا و انتظارات زیاد می تواند موجب افزایش کمالگرایی در دانشجویان پزشکی شود و می تواند بهعنوان مانعی برای حفظ سلامتی و پیشرفت تحصیلی بدل شود [
3].
کمال گرایی دارای جنبه های مثبتی مانند وظیفه شناسی، مقابله انطباقی با شرایط و ایجاد عواطف مثبت است [
4]. مفهوم کمال گرایی را می توان بهعنوان مجموعه ای از ویژگی های شخصیتی چند بعدی تعریف کرد که با داشتن معیارهای والا، تلاش برای برنده بودن و گریختن از شکست ها مشخص می شود [
5]. کمال گرایی دارای دو بعد ناسازگارانه که مجموعه ای از معیارهای بسیار بالا برای عملکرد است که با ارزیابی های منفی، انتقاد و سرزنش خود همراه است و سازگارانه که در آن افراد به کارهای سخت روی آورده و با هدف موفقیت برانگیختهشده و ضمن تأکید بر معیارهای سطح بالای عملکردی، می توانند واقعیتهای بیرونی را درک کرده و محدودیتها را بپذیرند [
6].
یکی از برجسته ترین مدل ها در زمینه کمال گرایی، مدل کمال گرایی چند بعدی است که توسط فراست و همکاران در سال 1990 مطرح شده است [
7] که بین استانداردهای شخصی، سازماندهی، نگرانی در مورد اشتباه ها، تردید درباره کارها، انتظارات والدین و انتقاد والدین از یکدیگر تفاوت قائل می شود. آن ها اعتقاد دارند کمال گرایی با محوریت انتظار و انتقاد از خود و دیگران می تواند مخرب و ناسازگارانه باشد و استانداردهای شخصی و سازماندهی می تواند جنبه سازگارانه کمال گرایی باشد [
7].
در زمینه فراوانی کمال گرایی و نقش عوامل جمعیت شناختی، بررسی مطالعات پیشین نشان می دهد کمال گرایی سازگارانه در دانشجویان پزشکی تازه وارد بالا است [
8]. همچنین نتایج یک بررسی نشان داد، کمال گرایی یکی از عواملی می باشد که می تواند وضعیت تأهل را تحتتأثیر قرار دهد؛ به طوریکه کمال گرایی بر محوریت انتظار داشتن از دیگران می تواند شکل گیری روابط عاشقانه را پیش بینی کند [
9]. در پژوهش دیگری نشان داده شد، دانشجویان سال اول، دوم و سوم پزشکی در عامل استانداردهای شخصی نمرات بیشتری کسب کردند، اما در عامل تردید نسبت به کارها و کمال گرایی ناسازگارانه، نمرات کمتری را گزارش کردند [
10]. در پژوهش دیگری نشان داده شد، کمال گرایی در دانشجویان پسر کمتر از دختران است [
11, 12].
پیامدهای کمال گرایی مطالعات پیشین دلالت بر این دارند که کمال گرایی ناسازگارانه یکی از عوامل مؤثر بر نشانه های اضطراب و افسردگی در دانشجویان پزشکی است [
8]. در پژوهش دیگری نشان داده شد، کمال گرایی سازگارانه با پیشرفت و اشتیاق تحصیلی رابطه داشت و کمال گرایی ناسازگار با افسردگی و فرسودگی تحصیلی رابطه داشت [
13]. نتایج مطالعه دیگری در دانشجویان علوم پزشکی نشان داد، ابعاد کمال گرایی نقش مؤثری بر فرسودگی آن ها دارد [
14].
با توجه به مروری که در مطالعات انجام شده صورت گرفت، می توان نتیجه گرفت، کمال گرایی در دانشجویان پزشکی فراوانی بالایی دارد [
15, 16] و پیامدهای متفاوتی از کمال گرایی گزارش شده است. تاکنون، مطالعات کمی بررسی کرده اند که کارورزان پزشکی در چه حوزه هایی کمال گرایی بیشتری دارند. با بررسی این موضوع و شناخت دقیق این حوزه ها، امکان تدوین و ارائه مداخلات آموزشی و درمانی مناسب برای این دانشجویان فراهم می شود. مطابق این یافته ها، مطالعه حاضر نیز با هدف بررسی نمره کمال گرایی و نقش عوامل جمعیت شناختی درکارورزان دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام شد.
روشها
این پژوهش مقطعی در جامعه آماری کارورزان رشته پزشکی عمومی دانشگاه علوم پزشکی گیلان در سال 1400 انجام شد. رضایت آگاهانه برای شرکت در پژوهش به عنوان معیار ورود به پژوهش و تکمیل نقص پرسشنامه ها (عدم پاسخگویی حداقل 10 درصد سؤالات) بهعنوان معیار خروج در نظر گرفته شد. حجم نمونه در این مطالعه بر اساس اجرای پایلوت مقیاس کمال گرایی چند بعدی در زیرمقیاس کمال گرایی مثبت در 20 نفر از دانشجویان (ϭ=6/85, α= 0/05; d=1/2) و با استفاده از فرمول حجم نمونه چو و همکاران [
17] برای پژوهش های توصیفی 125 نفر محاسبه شد. برای کاهش اثر ریزش نمونه گیری و اثر نمونه گیری غیر تصادفی حجم نمونه 60 درصد افزایش یافت. در نهایت تا 200 نفر انجام شد. نمونه گیری به شیوه در دسترس در مراکز آموزشی و درمانی پورسینا، شفا، رازی، حشمت و 17 شهریور، الزهرا، امیرالمومنین (ع) و ولایت انجام شد (
فرمول شماره 1).
برای جمع آوری داده ها از یک فرم حاوی اطلاعات جمعیت شناختی دانشجویان (شامل سن، جنس، وضعیت تأهل، سابقه بیماری روان پزشکی و سابقه بیماری جسمی بر اساس اظهارات دانشجویان) و مقیاس کمال گرایی چند بعدی استفاده شد. این مقیاس در سال 1990 در 35 سؤال توسط فراست و مارتن طراحی شده است. نسخه FMPC دارای 5 عامل بود [
7]، اما در نسخه های بازنگری شده و فارسی، 6 عامل نگرانی درباره اشتباه ها، تردید درباره کارها انتظارات والدینی، انتقادگری والدینی، معیارهای شخصی و سازماندهی شناسایی شد. سؤالات این مقیاس بر اساس طیف لیکرت 5 عامل از کاملاً مخالفم (نمره 1) تا کاملاً موافقم (نمره 5) نمره گذاری می شوند. بعد ناسازگار و منفی مقیاس شامل نگرانی درباره اشتباه ها (9 سؤال)، تردید درباره کارها (4 سؤال)، انتظارات والدینی (5 سؤال) و انتقادگری والدینی (4 سؤال) و بعد سازگار و مثبت مقیاس شامل معیارهای شخصی (7 سؤال) و سازماندهی (6 سؤال) است. دامنه نمرات در بعد ناسازگار و منفی 22 الی 110 و در بعد سازگار و مثبت بین 13 الی 65 است و بیشتر نمرات نشان دهنده کمال گرایی است [
7]. روایی این مقیاس در نمونه ایرانی، 6 عامل را با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی مورد تأیید قرار می دهد. همچنین پایایی به روش همسانی درونی با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ برای هر یک از عوامل بین 0/70 الی 0/81 و برای کل مقیاس 0/84 محاسبه شد [
18]. در این مطالعه نیز برای هر یک از عوامل بین 0/72 الی 0/77 و برای کمال گرایی مثبت و منفی به ترتیب 0/78 و 0/73 محاسبه شد.
روند جمع آوری داده ها به این صورت بود که پژوهشگران طی یک دوره یک ماهه از 30 اردیبهشت ماه تا 30 خرداد ماه 1400 با مراجعه به مراکز آموزشی و درمانی موردنظر، پس از شرح اهداف پژوهش و دریافت رضایت آگاهانه، پرسشنامه های پژوهش را در اختیار شرکت کنندگان قرار دادند و از آن ها خواستند با اختصاص زمان 20 دقیقه به سؤالات پاسخ داده و آن را به پژوهشگر تحویل دهند. پرسشنامه ها به صورت حضوری و در بیمارستان تکمیل شدند. شرکت کنندگان از اهداف پژوهش آگاه بودند و برای شرکت در پژوهش اختیار عمل داشتند. در کلیه مراحل پژوهش، اصول اخلاق در پژوهش هلسینکی مورد احترام پژوهشگران بود.
تحلیل داده ها با نرم افزار SPSS نسخه 19 انجام شد. توصیف داده های کمی با استفاده از میانگین و انحراف معیار و توصیف داده های کیفی با استفاده از فراوانی و درصد انجام شد. نرمال بودن توزیع داده ها با استفاده از آزمون کولموگروف _ اسمیرنوف انجام شد. برای مقایسه نمرات کمال گرایی با اطلاعات جمعیت شناختی از آزمون پارامتری (تی مستقل) و ناپارامتری (U من ویتنی) انجام شد. سطح معناداری 0/05 در نظر گرفته شد.
یافتهها
200 پرسشنامه توزیع شد که فقط 169 مورد قابلیت تحلیل را داشت (نرخ مشارکت= 5/84 درصد). موارد دیگر ناقص و یا مخدوش بود که از تحلیل خارج شدند.
جدول شماره 1، فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار متغیرهای پژوهش را نشان می دهد.
نمره کمال گرایی منفی (12/2±62/4) و مثبت (5/6±45/1) گزارش شده است. همچنین نتیجه آزمون کولموگروف _ اسمیرنوف نشان داد، توزیع داده ها در متغیرهای نگرانی درباره اشتباه ها (0/431=P)، انتظارات والدینی (0/144=P)، معیارهای شخصی (0/127=P)، نمره کمال گرایی منفی (0/168=P) و نمره کمال گرایی مثبت (0/394=P) نرمال است (05/P>0)، اما در متغیرهای تردید درباره کارها (0/004=P)، انتقادگری والدینی (0/024=P) و سازماندهی (0/019=P) نرمال نیست (P<0/05). همچنین آماره چولگی و کشیدگی همه مؤلفه ها در محدوده توزیع نرمال قرار داشت. مبنای تحلیل آماری بر اساس نتیجه آزمون کولموگروف _ اسمیرنوف در نظر گرفته شد، زیرا شاخص دقیق تری است. در
جدول شماره 2، مقایسه مؤلفه های کمال گرایی بر اساس اطلاعات جمعیت شناختی ارائه شده است.
در
جدول شماره 2، مقایسه نمرات زیرمقیاس های کمال گرایی با اطلاعات جمعیت شناختی دانشجویان ارائه شده است. زیرمقیاس های کمال گرایی در ردیف ها و اطلاعات جمعیت شناختی در ستون ها با یکدیگر مقایسه شده اند. در مواردی که از آزمون تی مستقل استفاده شده است، توزیع داده ها با استفاده از آزمون کولموگروف _ اسمیرنوف (05/P>0) یا آماره چولگی و کشیدگی نرمال برآورد شده است. نتایج
جدول شماره 2 نشان می دهد، دانشجویان در سنین کمتر از 25 سال نمره بیشتری در زیرمقیاس نگرانی درباره اشتباه ها کسب کردند (0/002=P). دانشجویان پسر، نمرات بیشتری در زیرمقیاس های انتظارات والدینی (0/002=P) و معیارهای شخصی (0/044=P) کسب کردند. دانشجویان متأهل در زیرمقیاس های انتظارات والدینی (0/031=P) و انتقادگری والدینی (0/002=P) نمرات بیشتری و در زیرمقیاس معیارهای شخصی (0/002=P) نمره کمتری کسب کردند. دانشجویان با سابقه بیماری جسمانی در زیرمقیاس انتقادگری والدینی (0/006=P) نمره بیشتری و در زیرمقیاس سازماندهی (0/045=P) نمره کمتری کسب کردند. همچنین بررسی دو بعد منفی و مثبت کمال گرایی نشان داد، کمال گرایی منفی در دانشجویان متأهل بیشتر (0/018=P) و کمال گرایی مثبت کمتر (0/018=P) بود (05/P<0).
بحث و نتیجهگیری
مطالعه مذکور با هدف بررسی نمره کمال گرایی و نقش عوامل جمعیت شناختی در کارورزان دانشگاه علوم پزشکی گیلان انجام شد. نتایج نشان داد، نمره کمال گرایی منفی در سطح متوسط و کمالگرایی مثبت در سطح بالا قرار دارد. ویژگی هایی مانند سن کمتر از 25 سال، جنسیت پسر، و وضعیت تأهل نقش مؤثری بر نمرات کمال گرایی داشتند. نتایج در بعد مثبت و منفی کمال گرایی نشان داد، دانشجویان متأهل کمال گرایی منفی بیشتری داشتند. دانشجویان مجرد، کمال گرایی مثبت بیشتری داشتند. در مطالعات پیشین نشان داده شد، دانشجویان پزشکی کمال گرایی بالایی دارند [
8, 9] که همسو با نتایج این مطالعه است.
در این پژوهش نشان داده شد، در نمره کلی کمالگرایی بین دانشجویان پسر و دختر تفاوت معناداری وجود ندارد، اما در زیرمقیاس انتظارات والدینی نمره دانشجویان پسر به طور معنادار بیشتر بود. در این مورد، نتایج یک بررسی نشان داد، انتظارات والدینی در نوجوانان یک عامل مؤثر بر کمال گرایی در آن ها است که در سنین نوجوانی پسران بیشتر از دختران است [
19]. در واقع، نوجوانان پسر بیشتر تمایل دارند که در مسیر دستیابی به اهداف خود از ظرفیت بالقوه والدین استفاده کنند. اما در برخی از مطالعات پیشین نشان داده شده است، دانشجویان دختر نسبت به پسران کمال گرایی بیشتر دارند [
11, 12]. بنابراین در بررسی کمالگرایی در دانشجویان می بایست هر یک از ابعاد کمال گرایی به طور مجزا مورد بررسی قرار گیرند، زیرا مقایسه نمره کلی می تواند نتایج گمراه کننده ای در پی داشته باشد.
نتایج مطالعه دیگر نشان داد، کمال گرایی ناسازگارانه (مبتنی بر انتظار از دیگران) می تواند ایجاد روابط عاشقانه در سنین پایین را پیش بینی کند و کمال گرایی سازگارانه با توجه به اینکه بر سازماندهی و دستیابی به استاندارهای شخصی مبتنی است، کمتر می تواند پیش بینی کننده اقدام به ازدواج باشد [
9]، زیرا این دانشجویان استانداردهایی را برای خود سازماندهی کرده اند که کاملاً برای اتمام موفقیت آمیز تحصیلات، دستیابی به شغل و کسب درآمد است. بدین ترتیب پیش بینی می شود، در طول دوران تحصیل خود، کمتر به سمت روابط عاشقانه گرایش پیدا کنند.
برای بررسی مفهوم کمال گرایی می بایست دو بعد کمال گرایی مثبت و منفی به طور مجزا مورد بررسی قرار گیرد. یکی از محدودیت های مطالعات پیشین، عدم تفکیک این دو در ارائه گزارش ها می باشد. تفاوت اصلی بین کمال گرایی مثبت و منفی این است که کمال گرایان مثبت از تلاش خود رضایت به دست می آورند، زیرا آن ها به اندازه کافی انعطاف پذیر هستند و توانایی پذیرش اشتباهات خود را دارند و این ویژگی در کمال گرایان منفی دیده نمی شود [
20]. کمال گرایی منفی با بسیاری از پیامدهای روان شناختی ناخوشایند مانند: اضطراب [
21]، افسردگی [
22] پرخوری عصبی [
23]، بی اشتهایی عصبی و سندرم خستگی مزمن [
24] و سطح پایین تر مشارکت فعال در اقدامات بهداشتی پیشگیرانه همراه است [
25]. درنتیجه، کمال گرایی یک مفهوم دو بعدی است که جنبه مثبت آن می تواند زمینه ساز پیشرفت و جنبه منفی آن می تواند زمینه ساز اختلالات روان شناختی باشد.
در تبیین ناکارآمدی کمال گرایی منفی در دانشجویان می توان گفت، نگرانی در مورد طرد شدن و عدم احترام از طرف دیگران، باعث ایجاد استرس روزانه در دانشجویان با کمال گرایی منفی می شود. این احساسات منجر به سبک دفاعی بین فردی می شود که واکنش های منفی واقعی افراد دیگر را در پی دارد. کمال گرایان منفی، واکنش های عاطفی بیشتری نسبت به عوامل استرس زا دارند که باعث احساس شکست، از دست دادن کنترل و خود انتقادی می شود [
26] که در نهایت، انگیزه خود را از دست می دهند و تلاش خود را متوقف میکنند.
در مجموع، عوامل جمعیت شناختی مانند: سن پایین، جنسیت و وضعیت تأهل بر مولفه های کمال گرایی مؤثر بودند. بنابراین برای تعدیل کمال گرایی منفی با توجه به اطلاعات جمعیت شناختی برای این دانشجویان، مداخلات آموزشی مناسب نیاز است. همچنین پیشنهاد می شود در مطالعات آینده نمونه گیری در حجم وسیع تری و به شیوه مقایسه ای انجام شود، به طوری که فراوانی کمال گرایی و پراکندگی آن در دانشجویان پزشکی و غیرپزشکی مورد مقایسه قرار گیرد. در این پژوهش با محدودیت هایی همچون استفاده از پرسشنامه های خودگزارشی، نمونه گیری در دسترس و پراکندگی نامتعادل دانشجویان بر اساس مشخصات جمعیت شناختی همراه بود که میتواند تعمیم پذیری نتایج را با محدودیت همراه سازد. پیشنهاد می شود نتایج در چارچوب محدودیت های ذکر شده، تعمیم داده شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه توسط کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی گیلان تصویب شد (کد اخلاق: IR.GUMS.REC.1400.077). در این پژوهش مقطعی تمامی اصول اخلاقی هلسینکی رعایت شد. شرکتکنندگان اجازه داشتند هر زمان که مایل بودند از پژوهش خارج شوند. همچنین همه شرکتکنندگان در جریان روند پژوهش بودند. اطلاعات آنها محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
این تحقیق هیچ گونه کمک مالی از سازمان های تأمین مالی در بخش های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرد.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی، نظارت، مدیریت پروژه: علی پوررمضانی؛ روششناسی، اعتبارسنجی و تحلیل: سجاد سعادت؛ تحقیق و بررسی: علی پوررمضانی، سیده سارا آل یاسین، سجاد سعادت؛ نگارش پیش نویس: علی پوررمضانی، سیده سارا آل یاسین؛ ویراستاری و نهایی سازی نوشته: سجاد سعادت.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی گیلان و کلیه کارورزانی که در تکمیل پرسشنامه ها همکاری کردند، تشکر می کنند.