دوره 31، شماره 1 - ( 1-1401 )
جلد 31 شماره 1 صفحات 17-2 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Research code: IR.SHMU.REC.1398.005
Ethics code: IR.SHMU.REC.1398.005
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Majidnia M, Kalteh Ei A, Nooreddini A, Kohi H. Prevalence of Maternal Anemia Among Pregnant Women in Golestan Province of Iran in 2020. JGUMS 2022; 31 (1) :2-17
URL: http://journal.gums.ac.ir/article-1-2449-fa.html
URL: http://journal.gums.ac.ir/article-1-2449-fa.html
مجیدنیا مصطفی، کلته ای آیلر، نورالدینی احمد، کوهی حسن. شیوع کم‌خونی دوران بارداری در زنان باردار استان گلستان در سال 1399. مجله علوم پزشکی گیلان. 1401; 31 (1) :2-17
مصطفی مجیدنیا* 
1، آیلر کلته ای2 ، احمد نورالدینی3 ، حسن کوهی4
1، آیلر کلته ای2 ، احمد نورالدینی3 ، حسن کوهی4
1- گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، شاهرود، ایران. ، moustafa.majidnia@gmail.com
2- گروه زنان و زایمان، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گلستان، گرگان، ایران.
3- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
4- مرکز بهداشت آزادشهر، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی گلستان، گرگان، ایران.
2- گروه زنان و زایمان، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی گلستان، گرگان، ایران.
3- گروه پرستاری، دانشکده پرستاری و مامایی، دانشگاه علوم پزشکی همدان، همدان، ایران.
4- مرکز بهداشت آزادشهر، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی گلستان، گرگان، ایران.
متن کامل [PDF 4899 kb]
(541 دریافت)
| چکیده (HTML) (1173 مشاهده)
References
متن کامل: (751 مشاهده)
مقدمه
امروزه کم‌خونی یکی از شایع‌ترین و مهم‌ترین مشکلات تغذیه‌ای در جهان است. علل کم‌خونی عبارت‌اند از: کمبود آهن در بدن، بیماری‌های عفونی، کمبود مواد مغذی مهم مانند فولات، ویتامین‌های A ،B12 ،B6 ،C ،E و D، بیماری‌های خونی و عفونت‌های حاد و مزمن [1 ,2 ,3]. در سه دهه گذشته تلاش‌های زیادی برای برآورد فراوانی کم‌خونی در سطوح مختلف در سطح جهان انجام شده است، ولی همچنان بسیاری از کشورها اطلاع چندانی در مورد فراوانی کم‌خونی در کشورشان ندارند [5 ،4].
کم‌خونی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: 1. کم‌خونی فقر آهن؛ 2. کم‌خونی مگالوبلاستیک (ناشی از کمبود اسیدفولیک یا ویتامین B12)؛ 3. کم‌خونی آپلاستیک (ناشی از تولید ناکافی گلبول قرمز در بدن) [6, 7]. کم‌خونی به معنی کاهش هموگلوبین، کاهش تعداد و حجم گلبول قرمز و درنتیجه کاهش ظرفیت حمل اکسیژن در گردش خون است. اگر آهن خوراکی به مقدار کافی برای ساختن گلبول قرمز در دسترس بدن قرار نگیرد، بدن ابتدا از ذخایر خود استفاده می‌کند و در صورت ادامه کمبود آهن، ذخایر بدن کاهش یافته و کم‌خونی فقر آهن بروز می‌کند. غلظت بهینه هموگلوبین مورد نیاز برای پاسخ‌گویی به نیازهای فیزیولوژیکی با توجه به سن، جنس، ارتفاع محل سکونت، عادات سیگار کشیدن و وضعیت حاملگی متفاوت است [8, 9, 10].
کمبود آهن شایع‌ترین علت کم‌خونی و کم‌خونی به عنوان یک مشکل جدی در زمینه بهداشت عمومی مطرح است که به‌ویژه کودکان خردسال و زنان باردار را درگیر می‌کند. سازمان جهانی بهداشت تخمین زده است که 42% درصد کودکان کمتر از پنج سال و 40 درصد زنان باردار در سراسر جهان مبتلا به کم‌خونی هستند [9, 10]. تقریباً 50 درصد از همه موارد کم‌خونی زنان باردار و غیرباردار و کودکان زیر پنج سال در سراسر جهان به علت کمبود آهن است که بیش از هشتصد میلیون زن و کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد [11].
کم‌خونی می‌تواند طیف وسیعی از علائم از جمله خستگی، ضعف، سرگیجه و خواب‌آلودگی را ایجاد کند. کودکان و زنان باردار مبتلا به کم‌خونی بیشتر در معرض آسیب‌های بعدی و مرگومیر قرار دارند. شیوع کم‌خونی در سطح جهان به‌ویژه در مناطق کم‌درآمد، جایی که بخش قابل‌توجهی از کودکان خردسال و زنان در سن باروری می‌توانند دچار کم‌خونی شوند، همچنان در سطح جهانی بسیار بالاست. از نظر شاخص‌های تغذیه‌ای، کم‌خونی یک شاخص تغذیه‌ای ضعیف محسوب می‌شود که می‌تواند بر سایر نگرانی‌های جهانی تغذیه‌ای، مانند لکنت زبان، وزن کم هنگام تولد و اضافه‌وزن کودک و چاقی به دلیل کمبود انرژی برای ورزش نیز تأثیر بگذارد. اثرات منفی بر رشد شناختی و جسمی کودکان و کاهش بهره‌وری و عملکرد در بزرگسالان به دلیل کم‌خونی می‌تواند تأثیرات اجتماعی و اقتصادی دیگری برای فرد و خانواده داشته باشد [9 ،7].
نقش اصلی هموگلوبین، اکسیژن‌رسانی به بافت‌هاست. هر شرایطی که منجر به کمبود هموگلوبین عملکردی یا کاهش قدرت و حجم گلبول قرمز شود باعث ایجاد کم‌خونی می‌شود [6 ،3]. سازمان جهانی بهداشت هموگلوبین کمتر از 11 گرم بر دسی‌لیتر یا هماتوکریت کمتر از 33 درصد را در طول بارداری به‌عنوان کم‌خونی بارداری تعریف می‌کند [6]. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها هموگلوبین، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری کمتر از 11 گرم بر دسی‌لیتر و هماتوکریت کمتر از 33 درصد را در سه‌ماهه اول و سوم و هموگلوبین کمتر از 10/5 گرم در دسی‌لیتر و هماتوکریت کمتر از 32 درصد را در سه‌ماهه دوم بارداری، کم‌خونی بارداری تعریف کرده است [12 ,13].
در دوران بارداری نیاز بدن به آهن تا دو برابر قبل از دوره بارداری افزایش پیدا می‌کند. مصرف روزانه یک قرص آهن (150 میلی‌گرم) از پایان ماه چهارم تا سه ماه بعد از زایمان ضروری است. مصرف قرص آهن حداقل باید به مدت دو الی سه ماه ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن اصلاح شود و در این دوره، نباید مصرف قرص قطع شود [15 ،14 ،4].
کمبود آهن در بارداری در غلظت آهن بندناف جنین تأثیر می‌گذارد و در نوزادان باعث مرگ زودرس، کاهش شنوایی، اختلال یادگیری و حافظه و قدرت تشخیص و افزایش نقص لوله عصبی می‌شود [16, 17, 18 ,19 ،10]. خطرهای کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن برای مادر باردار عبارت‌اند از: خستگی، بی‌نظمی ضربان قلب، ضعف جسمانی و کاهش تحمل عمومی بدن، زایمان زودرس، وزن کم نوزاد هنگام تولد، مرگ مادر باردار در دوران بارداری و پس از زایمان. همچنین اثرات قابل توجهی بر توسعه اجتماعی اقتصادی تمام کشورها دارد [17, 18, 19, 20].
در حالی که کم‌خونی فقر آهن رایج‌ترین شکل کم‌خونی است و از طریق تغییر رژیم غذایی نسبتاً به‌آسانی قابل‌درمان است، سایر اشکال کم‌خونی نیاز به مداخلات درمانی دارند که ممکن است کمتر دردسترس باشند. توصیف دقیق کم‌خونی برای درک بار و اپیدمیولوژی این مشکل به منظور برنامه‌ریزی مداخلات بهداشت عمومی و مراقبت‌های بالینی از افراد در طول دوره زندگی بسیار مهم است [15]. در مطالعه‌ای ارتباط معنی‌داری بین کم‌خونی مادر باردار با مرگومیر مادر و نوزادان مشاهده شده است [14]. پیامدهای نامطلوب زایمان که مرتبط با کم‌خونی مادران باردار است شامل وزن کم جفت، وزن پایین هنگام تولد، نمره ضعیف آپگار، پایین بودن سن جنین نسبت به سن حاملگی، خفگی هنگام تولد، کم‌خونی جنینی، مرده‌زایی و زایمان زودرس است. پیامدهای نامطلوب کم‌خونی در مادر هم شامل پره اکلامپسی، خونریزی بعد از زایمان، زایمان سزارین و عفونت است [21, 22, 23, 24].
با توجه به اهمیت کم‌خونی در زنان باردار و مطالعات اندک انجام‌شده در این زمینه در سطح استان گلستان، این مطالعه با هدف تعیین فراوانی آنمی دوران بارداری و عوامل مرتبط با آن در زنان باردار تحت پوشش مراکز بهداشتی‌درمانی استان گلستان در سال 1399 انجام شد.
روش‌ها
پژوهش حاضر از نوع مقطعی‌تحلیلی بر روی زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی و خانه‌های بهداشت تحت پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی گلستان بود که اطلاعاتشان در سامانه ناب ثبت شده بود و تشکیل پرونده بارداری داده بودند. افراد شرکت‌کننده مراقبت‌های بارداری را در یکی از خانه‌های بهداشت، پایگاه و یا مرکز جامع سلامت دریافت کرده و آزمایش‌های روتین بارداری را در سال 1399 انجام داده بودند.
شرط ورود به مطالعه باردار بودن و انجام آزمایش روتین سه‌ماهه اول بارداری بود. هفته بارداری در ورود به مطالعه تأثیری نداشت. مادران بارداری که در بارداری‌های قبلی یا آزمایش‌های قبل از بارداری اول سابقه کم‌خونی داشتند، از مطالعه خارج شدند. پس از حذف هر زن باردار فاقد شرایط ورود به مطالعه، یک نفر به صورت کاملاً تصادفی از جامعه تحت مطالعه انتخاب شد.
در زمان طراحی مطالعه 42120 نفر از زنان باردار تحت پوشش مراکز بهداشتی‌درمانی بودند. با استفاده از مطالعات انجام‌شده در سطح کشور و با استفاده از داده‌های مطالعاتی که توسط وکیلی و همکاران انجام شده [24, 25, 26 ,27]، متوسط فراوانی کم‌خونی بیست درصد، خطای قابل قبول سه درصد و اثر طرح نیز یک در نظر گرفته شد. با استفاده از نرم‌افزار Epi InfoTM حجم نمونه 821 نفر برآورده شد. جهت افزایش اعتبار پژوهش حجم نمونه هزار نفر در نظر گرفته شد.
استان گلستان دارای چهارده شهرستان است و هر شهرستان به صورت یک خوشه در نظر گرفته شد. برای تعیین حجم نمونه بر اساس جمعیت هر شهرستان، ابتدا تعداد زنان باردار هر شهرستان لیست شد. سپس سهم هر شهرستان از حجم نمونه کل محاسبه‌شده، برآورد شد. روش جمع‌آوری اطلاعات به صورت بررسی مدارک و اسناد بود و درنهایت نمونه‌ها از زنان باردار هر شهرستان، به روش انتخاب تصادفی ساده وارد مطالعه شدند.
از آزمایش‌های انجام‌شده در روتین اول، نتایج شمارش کامل سلول‌های که شامل میانگین غلظت هموگلوبین بدن، میانگین هموگلوبین بدن، حجم متوسط گلبول‌های قرمز خون، هماتوکریت، هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون مورد استفاده قرار گرفت. در این مطالعه کم‌خونی زنان باردار بر اساس معیارهای ارائه شده تقسیم‌بندی شدند: هموگلوبین 8/1-10 گرم در دسی‌لیتر به عنوان کم‌خونی خفیف، 6/5-8 متوسط و کمتر از 6/5 g/dl کم‌خونی شدید بود [12 ,13].
اطلاعاتی که از پرونده زنان باردار در سامانه ناب استخراج شد شامل: محل سکونت، سن خانم باردار، فاصله تولد، رتبه زایمانی، تحصیلات، مکان مراقبت، تعداد مراقبت، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، سن در اولین بارداری، سن هنگام ازدواج و نتایج آزمایش خون با فاکتورهای میانگین غلظت هموگلوبین بدن، میانگین هموگلوبین بدن، حجم متوسط گلبول‌های قرمز خون، هماتوکریت، هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون است.
در این مطالعه، ابتدا اطلاعات طبق لیست تصادفی زنان باردار از سامانه ناب استخراج و در نرم‌افزار اکسل وارد شد. سپس مقادیر متغیرهای کیفی به صورت درصد و فراوانی نشان داده شد. جهت بررسی عوامل فردی-باروری مرتبط با کم‌خونی از آزمون کای‌دو و رگرسیون لجستیک چندگانه استفاده شد. نتایج رگرسیون لجستیک چندگانه به صورت نسبت شانس همراه با فواصل اطمینان 95 درصد ارائه شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 25 مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت و سطح معنی‌داری کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
نتایج مطالعه نشان داد شیوع کم‌خونی در افراد تحت مطالعه 18/4 درصد بود که از این تعداد 19/27 درصد کم‌خونی شدید، 63/03 درصد کم‌خونی متوسط و 17/7 درصد کم‌خونی خفیف داشتند. میانگین و انحراف معیار سن زنان باردار 12/64±25 سال بود. سایر اطلاعات جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 ذکر شده است.
در بررسی ارتباط ابتلا به کم‌خونی با متغیرهای مختلف با استفاده از آزمون کای دو یا خی دو، بین فاصله بارداری، رتبه زایمانی، سن در اولین بارداری، سن ازدواج، ماه بارداری، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، تعداد مراقبت و تحصیلات با کم‌خونی زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری مشاهده شد (0/05>P). ولی محل مراقبت و محل سکونت زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری با کم‌خونی نداشت (0/05>P)(جدول شماره 2).
برای یافتن مهم‌ترین عوامل خطر کم‌خونی از مدل رگرسیون لجستیک چندگانه در حضور عوامل خطر مختلف استفاده شد. برای انجام این کار، سابقه ابتلای عفونت، محل مراقبت و محل سکونت به صورت دوگانه و سایر متغیرهای مستقل در سطوح مختلف در نظر گرفته شدند. نتایج نشان داد کم‌خونی زنان باردار با فاصله بین بارداری کمتر از سه سال 2/33 برابر نسبت به گروه رفرنس (فاصله بین بارداری سه تا پنج سال) شانس بیشتری برای ابتلا به کم‌خونی دارند. در مورد رتبه زایمانی، زنان باردار با رتبه زایمانی بیشتر از سه زایمان شانس ابتلای بیشتری (2/32 برابر) برای ابتلا به کم‌خونی نسبت به سایر گروه‌ها داشتند (جدول شماره 2).
نتایج در خصوص سن اولین بارداری نشان داد اولین بارداری در سن 28-23 سال، شانس ابتلا به کم‌خونی را 12 درصد کاهش داده است. سن ازدواج زیر 15 سال شانس ابتلا به کم‌خونی را 2/98 برابر (3/16-2/55=CI 95 درصد) نسبت به گروه رفرنس (28-23 سال) افزایش داده است. در حالی که اولین بارداری در سن ازدواج 28-23 سال، 13 درصد شانس ابتلا به کم‌خونی را کاهش داده است. ارزیابی‌ها نشان داد با افزایش ماه بارداری شانس ابتلا به کم‌خونی هم افزایش می‌یابد (جدول شماره 2).
طبق آزمون رگرسیون لجستیک چندگانه، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، شانس ابتلا به کم‌خونی را 3/18 برابر (3/63-2/74=CI 95 درصد) افزایش داده است. در تعداد مراقبت دریافت‌شده توسط مادر باردار، تعداد مراقبت کمتر از دو، شانس ابتلا به کم‌خونی را 4/54 (5/33-3/91=CI 95 درصد) برابر نسبت به زنان بارداری که هشت بار و بیشتر مراقبت دریافت کرده‌اند افزایش داده است. از طرفی رابطه‌ای بین محل سکونت و محل مراقبت افراد و شانس ابتلا به کم‌خونی مشاهده نشد. نتایج نشان داد تحصیلات می‌تواند یک عامل قوی در ابتلا به کم‌خونی باشد. به طوری که زنان باردار با تحصیلات دانشگاهی 20 درصد کمتر نسبت به زنان باردار با تحصیلات دبیرستانی به کم‌خونی مبتلا می‌شوند (جدول شماره 2).
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد شیوع کم‌خونی 18/4 درصد بود که از این تعداد 19/27 درصد کم‌خونی شدید، 63/03 درصد کم‌خونی متوسط و 17/7 درصد کم‌خونی خفیف داشتند. شیوع کم‌خونی با شاخص‌های فاصله بین بارداری، رتبه بارداری، سن در اولین بارداری، سن ازدواج، ماه بارداری، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، تعداد مراقبت‌های دریافتی و تحصیلات رابطه معنی‌داری داشت، ولی محل مراقبت و محل سکونت زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری با کم‌خونی نداشته است.
در مطالعه وکیلی و همکاران شیوع کم‌خونی در استان یزد 7/2 درصد برآورده شد. در این مطالعه وجود کم‌خونی با سن، سطح تحصیلات و شغل مادر باردار ارتباط معناداری نداشت، ولی این میزان در مناطق مختلف شهری متفاوت بود که از لحاظ سطح تحصیلات و نوع منطقه مسکونی با مطالعه حاضر مغایرت داشت [27]. در مطالعه رجب‌زاده و همکاران شیوع کم‌خونی در 290 زن باردار شهرستان مانه و سملقان در هفته شش تا ده بارداری 17/5 درصد گزارش شد. در این مطالعه محل زندگی افراد در کم‌خونی آن‌ها تأثیرگذار نبود و میزان کم‌خونی در افرادی که مراقبت بارداری داشتند کمتر مشاهده شد که هم‌راستا با نتایج مطالعه ماست و حداقل اجرای شش جلسه برنامه مراقبتی در دوران بارداری می‌تواند از بروز کم‌خونی در زنان باردار پیشگیری کند [28]. در مطالعه مستاجران و همکاران در شهر اصفهان شیوع کم‌خونی در زنان باردار 9/4 درصد گزارش شده است. در این مطالعه همسو با مطالعه حاضر تفاوتی بین شیوع آنمی در مناطق شهری و روستایی استان اصفهان وجود نداشت و شیوع آنمی در سنین بالای 35 سال و زیر 18 سال بیشتر مشاهده شد [29].
در مطالعه متاآنالیز باروتی و همکاران برآورد کلی شیوع آنمی در زنان باردار ایران 13/6 درصد و در مطالعه متاآنالیز اعظمی و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار ایران 17/9 درصد برآورد شد [30]. در این مطالعه شیوع کم‌خونی در مناطق مرکز ایران 24/9، مناطق غربی 6/3، در بین زنان باردار روستایی 17/6 و شهری 22/1 تخمین زده شد که تفاوت مشاهده‌شده می‌تواند با منطقه جغرافیایی، سبک زندگی و تغذیه افراد مرتبط باشد. در این متاآنالیز شیوع کم‌خونی در زنان باردار روستایی کمتر از شهری بود، اما در مطالعه حاضر از لحاظ ارتباط کم‌خونی و محل سکونت تفاوتی وجود نداشت و بین محل مراقبت در پایگاه/خانه بهداشت و مرکز بهداشتی‌درمانی و محل سکونت مادر باردار اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد [8].
در مطالعه ملکو و همکاران در شمال اتیوپی، شیوع کم‌خونی در زنان باردار 16/6 درصد و بیشترین شیوع کم‌خونی در زنان باردار در سه‌ماهه سوم و زنان بی‌سواد گزارش شد. نتایج مطالعه حاضر هم نشان داد با افزایش ماه بارداری شیوع کم‌خونی افزایش یافته و این میزان در زنان بی‌سواد بالاتر است. همچنین از نظر شدت کم‌خونی هم اکثراً (64 درصد) دچار کم‌خونی خفیف بودند که با مطالعه حاضر هم‌خوانی نداشت [31]. در مطالعه لوکارو و همکاران در هندوستان بر روی 352 زن باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شیوع کم‌خونی 87/21 درصد برآورد شد و اکثر زنان مبتلا بی‌سواد بودند که همسو با مطالعه حاضر است [32].
در مطالعه دیم و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار نیجریه 40/4 درصد گزارش شد که بالاتر از میزان شیوع کم‌خونی در زنان باردار مورد‌مطالعه است. هم‌راستا با مطالعه ما، در این مطالعه هم با افزایش ماه بارداری شیوع آنمی افزایش یافت [33]. شیوع کم‌خونی در مطالعه لطیفی و همکاران در شهرستان بندر ترکمن 13/4 درصد برآورد شد که نزدیک به نتایج مطالعه حاضر است. همسو با مطالعه ما، با افزایش ماه بارداری میزان کم‌خونی به علت نیازهای فیزیولوژیک بدن افزایش می‌یابد که لازم است از مکمل‌های آهن استفاده شود. در مطالعه لطیفی با افزایش سن میزان شیوع کم‌خونی بالاتر گزارش شد. در مطالعه ما نیز در سنین اولین بارداری، بالای 33 سال و زیر 15 سال شانس ابتلا به کم‌خونی افزایش یافت [34].
طبق نتایج مطالعه حاضر سن ازدواج کمتر از 15 سال 3/16 برابر، سن اولین بارداری زیر 15 سال 4/12 برابر، فاصله بارداری قبلی کمتر از سه سال 2/91 برابر، رتبه زایمانی بیشتر از سه 2/76 برابر و بی‌سوادی مادر باردار 4/17 برابر شانس ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را در زنان باردار افزایش می‌دهد که مشابه یافته‌های مطالعه ثقفی و همکاران بود. در مطالعه آن‌ها میزان شیوع آنمی دوران بارداری در زنان باردار مراجعه‌کننده به بیمارستان قائم (عج) مشهد 11/2 درصد برآورد شد [35]. در مطالعه عباسی و همکاران با افزایش تحصیلات، شانس ابتلا به کم‌خونی کاهش می‌یابد. بیشترین شانس ابتلا به کم‌خونی در گروه سنی شانزده تا بیست سال در زنان بی‌سواد، ماه بارداری چهار تا پنجم بود که از این نظر با یافته‌های ما همسو بود. شیوع بالای کم‌خونی در زنان با سطح تحصیلات پایین ممکن است به دلیل عدم شناخت یا آموزش ناکافی زنان بی‌سواد باشد [16]. در مطالعه گرگانی و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار شهر زاهدان، 46/6 درصد برآورد شده که نسبت به نتایج مطالعه ما اختلاف زیادی داشت. در این مطالعه شانس ابتلا به کم‌خونی در زنان باردار بی‌سواد و سکونت در شهر بالاتر گزارش شد، اما در مطالعه ما سکونت در شهر یا روستا تأثیر قابل ملاحظه‌ای در شانس ابتلا به کم‌خونی زنان باردار نداشت [36].
در این مطالعه سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری می‌تواند شانس ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را 3/63 برابر افزایش دهد. در مطالعه محمد و همکاران در کشور مالی زنان باردار مبتلا به عفونت‌های ادراری بیشتر به آنمی دوران بارداری مبتلا بودند [37]. همچنین افزایش تعداد بارداری و زایمان منجر به افزایش شیوع کم‌خونی دوران بارداری می‌شود. در این راستا یعقوبی و همکاران مطالعه‌ای را در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی بندر لنگه انجام دادند. در مطالعه آن‌ها میزان شیوع کم‌خونی در سه‌ماهه سوم با افزایش فاصله بین بارداری و تعداد بارداری رابطه معنی‌داری داشت و با افزایش تعداد بارداری‌ها، شیوع کم‌خونی کاهش یافت که با یافته‌های این مطالعه هم‌خوانی نداشت [38].
همان‌طور که در این مطالعه گزارش شد با افزایش ماه بارداری و داشتن سابقه عفونت ادراری، شانس کم‌خونی دوران بارداری نیز افزایش می‌یابد. بنابراین شناسایی زنان در معرض خطر و اطمینان از مراقبت کافی و به‌موقع آن‌ها مهم است.
با افزایش سطح سواد زنان باردار و پیشگیری از ابتلا به عفونت در دوران قبل از بارداری می‌توان خطر ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داد. ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخشی به منظور ارتقای آگاهی زنان در مورد لزوم مراقبت از سلامتی و بهداشت آن‌ها در دوران بارداری می‌تواند به داشتن نوزادانی سالم در آینده کمک کند. همچنین تمرکز مراکز بهداشتی باید بر روی تغذیه مناسب و مصرف ریزمغذی‌ها و مکمل‌ها توسط زنان باردار باشد و از آن‌ها خواسته شود به طور منظم از مراقبت‌های دوران بارداری استفاده کنند. مراقبت‌های مناسب قبل از زایمان به کاهش پیامدهای منفی قابل پیشگیری، مانند کم‌خونی در سه‌ماهه سوم بارداری کمک می‌کند.
سازمان جهانی بهداشت نظارت بر چندین برنامه را در همه مناطق جهان برای کمک به کاهش شیوع کم‌خونی از طریق درمان و پیشگیری از آن دارد. این دستورالعمل‌ها، سیاست‌ها و مداخلات با هدف افزایش تنوع غذایی، بهبود شیوه تغذیه نوزادان و بهبود فراهمی زیستی و جذب ریزمغذی‌ها از طریق تقویت یا مکمل آهن، اسیدفولیک و سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی انجام می‌شود. بدیهی است که نیاز مبرم به رسیدگی به مراقبت مادران و سلامت عمومی زنان در سنین باروری، نیاز به مطالعات مداخله‌ای بیشتری دارد که می‌تواند شامل نمونه‌های بزرگ‌تر در سطح اپیدمیولوژیک و بررسی کم‌خونی با علل مختلف باشد. همچنین برای ارزیابی ارزش درمان کم‌خونی به عنوان یک عامل خطر مستقل در پیش‌بینی نتیجه بارداری، نیازمند مطالعات بیشتری در آینده هستیم.
مهم‌ترین محدودیت مشاهده‌شده در این مطالعه عدم اثبات وجود رابطه علیتی بین متغیرهای مستقل و پیامد مورد‌سنجش است که به علت نوع مطالعه ایجاد شده است. همچنین امکان جمع‌آوری اطلاعات مربوط به برخی از متغیرهای اجتماعی‌اقتصادی، از جمله درآمد خانوار، شغل و سطح تحصیلات همسر و پوشش بیمه وجود نداشت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شاهرود قرار گرفته است(IR.SHMU.REC.1398.005).
حامی مالی
این مطالعه حاصل طرح تحقیقاتی نویسنده اول مقاله، مصطفی مجیدنیا، گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، شاهرود می‌باشد.
مشارکت نویسندگان
طراحی مطالعه: آیلر کلته‌ای و مصطفی مجیدنیا؛ جمع‌آوری داده‌ها، آنالیز و تفسیر نتایج: مصطفی مجیدنیا؛ نگارش نسخه اولیه: حسن کوهی و احمد زین‌الدینی؛ بررسی نتایج و تأیید نهایی مقاله: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان مطالعه حاضر هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی گلستان و تمام شرکت‌کنندگانی که ما را در انجام این مطالعه یاری دادند، تقدیر و تشکر می‌شود.
امروزه کم‌خونی یکی از شایع‌ترین و مهم‌ترین مشکلات تغذیه‌ای در جهان است. علل کم‌خونی عبارت‌اند از: کمبود آهن در بدن، بیماری‌های عفونی، کمبود مواد مغذی مهم مانند فولات، ویتامین‌های A ،B12 ،B6 ،C ،E و D، بیماری‌های خونی و عفونت‌های حاد و مزمن [1 ,2 ,3]. در سه دهه گذشته تلاش‌های زیادی برای برآورد فراوانی کم‌خونی در سطوح مختلف در سطح جهان انجام شده است، ولی همچنان بسیاری از کشورها اطلاع چندانی در مورد فراوانی کم‌خونی در کشورشان ندارند [5 ،4].
کم‌خونی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود: 1. کم‌خونی فقر آهن؛ 2. کم‌خونی مگالوبلاستیک (ناشی از کمبود اسیدفولیک یا ویتامین B12)؛ 3. کم‌خونی آپلاستیک (ناشی از تولید ناکافی گلبول قرمز در بدن) [6, 7]. کم‌خونی به معنی کاهش هموگلوبین، کاهش تعداد و حجم گلبول قرمز و درنتیجه کاهش ظرفیت حمل اکسیژن در گردش خون است. اگر آهن خوراکی به مقدار کافی برای ساختن گلبول قرمز در دسترس بدن قرار نگیرد، بدن ابتدا از ذخایر خود استفاده می‌کند و در صورت ادامه کمبود آهن، ذخایر بدن کاهش یافته و کم‌خونی فقر آهن بروز می‌کند. غلظت بهینه هموگلوبین مورد نیاز برای پاسخ‌گویی به نیازهای فیزیولوژیکی با توجه به سن، جنس، ارتفاع محل سکونت، عادات سیگار کشیدن و وضعیت حاملگی متفاوت است [8, 9, 10].
کمبود آهن شایع‌ترین علت کم‌خونی و کم‌خونی به عنوان یک مشکل جدی در زمینه بهداشت عمومی مطرح است که به‌ویژه کودکان خردسال و زنان باردار را درگیر می‌کند. سازمان جهانی بهداشت تخمین زده است که 42% درصد کودکان کمتر از پنج سال و 40 درصد زنان باردار در سراسر جهان مبتلا به کم‌خونی هستند [9, 10]. تقریباً 50 درصد از همه موارد کم‌خونی زنان باردار و غیرباردار و کودکان زیر پنج سال در سراسر جهان به علت کمبود آهن است که بیش از هشتصد میلیون زن و کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد [11].
کم‌خونی می‌تواند طیف وسیعی از علائم از جمله خستگی، ضعف، سرگیجه و خواب‌آلودگی را ایجاد کند. کودکان و زنان باردار مبتلا به کم‌خونی بیشتر در معرض آسیب‌های بعدی و مرگومیر قرار دارند. شیوع کم‌خونی در سطح جهان به‌ویژه در مناطق کم‌درآمد، جایی که بخش قابل‌توجهی از کودکان خردسال و زنان در سن باروری می‌توانند دچار کم‌خونی شوند، همچنان در سطح جهانی بسیار بالاست. از نظر شاخص‌های تغذیه‌ای، کم‌خونی یک شاخص تغذیه‌ای ضعیف محسوب می‌شود که می‌تواند بر سایر نگرانی‌های جهانی تغذیه‌ای، مانند لکنت زبان، وزن کم هنگام تولد و اضافه‌وزن کودک و چاقی به دلیل کمبود انرژی برای ورزش نیز تأثیر بگذارد. اثرات منفی بر رشد شناختی و جسمی کودکان و کاهش بهره‌وری و عملکرد در بزرگسالان به دلیل کم‌خونی می‌تواند تأثیرات اجتماعی و اقتصادی دیگری برای فرد و خانواده داشته باشد [9 ،7].
نقش اصلی هموگلوبین، اکسیژن‌رسانی به بافت‌هاست. هر شرایطی که منجر به کمبود هموگلوبین عملکردی یا کاهش قدرت و حجم گلبول قرمز شود باعث ایجاد کم‌خونی می‌شود [6 ،3]. سازمان جهانی بهداشت هموگلوبین کمتر از 11 گرم بر دسی‌لیتر یا هماتوکریت کمتر از 33 درصد را در طول بارداری به‌عنوان کم‌خونی بارداری تعریف می‌کند [6]. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها هموگلوبین، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری کمتر از 11 گرم بر دسی‌لیتر و هماتوکریت کمتر از 33 درصد را در سه‌ماهه اول و سوم و هموگلوبین کمتر از 10/5 گرم در دسی‌لیتر و هماتوکریت کمتر از 32 درصد را در سه‌ماهه دوم بارداری، کم‌خونی بارداری تعریف کرده است [12 ,13].
در دوران بارداری نیاز بدن به آهن تا دو برابر قبل از دوره بارداری افزایش پیدا می‌کند. مصرف روزانه یک قرص آهن (150 میلی‌گرم) از پایان ماه چهارم تا سه ماه بعد از زایمان ضروری است. مصرف قرص آهن حداقل باید به مدت دو الی سه ماه ادامه یابد تا ذخایر آهن بدن اصلاح شود و در این دوره، نباید مصرف قرص قطع شود [15 ،14 ،4].
کمبود آهن در بارداری در غلظت آهن بندناف جنین تأثیر می‌گذارد و در نوزادان باعث مرگ زودرس، کاهش شنوایی، اختلال یادگیری و حافظه و قدرت تشخیص و افزایش نقص لوله عصبی می‌شود [16, 17, 18 ,19 ،10]. خطرهای کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن برای مادر باردار عبارت‌اند از: خستگی، بی‌نظمی ضربان قلب، ضعف جسمانی و کاهش تحمل عمومی بدن، زایمان زودرس، وزن کم نوزاد هنگام تولد، مرگ مادر باردار در دوران بارداری و پس از زایمان. همچنین اثرات قابل توجهی بر توسعه اجتماعی اقتصادی تمام کشورها دارد [17, 18, 19, 20].
در حالی که کم‌خونی فقر آهن رایج‌ترین شکل کم‌خونی است و از طریق تغییر رژیم غذایی نسبتاً به‌آسانی قابل‌درمان است، سایر اشکال کم‌خونی نیاز به مداخلات درمانی دارند که ممکن است کمتر دردسترس باشند. توصیف دقیق کم‌خونی برای درک بار و اپیدمیولوژی این مشکل به منظور برنامه‌ریزی مداخلات بهداشت عمومی و مراقبت‌های بالینی از افراد در طول دوره زندگی بسیار مهم است [15]. در مطالعه‌ای ارتباط معنی‌داری بین کم‌خونی مادر باردار با مرگومیر مادر و نوزادان مشاهده شده است [14]. پیامدهای نامطلوب زایمان که مرتبط با کم‌خونی مادران باردار است شامل وزن کم جفت، وزن پایین هنگام تولد، نمره ضعیف آپگار، پایین بودن سن جنین نسبت به سن حاملگی، خفگی هنگام تولد، کم‌خونی جنینی، مرده‌زایی و زایمان زودرس است. پیامدهای نامطلوب کم‌خونی در مادر هم شامل پره اکلامپسی، خونریزی بعد از زایمان، زایمان سزارین و عفونت است [21, 22, 23, 24].
با توجه به اهمیت کم‌خونی در زنان باردار و مطالعات اندک انجام‌شده در این زمینه در سطح استان گلستان، این مطالعه با هدف تعیین فراوانی آنمی دوران بارداری و عوامل مرتبط با آن در زنان باردار تحت پوشش مراکز بهداشتی‌درمانی استان گلستان در سال 1399 انجام شد.
روش‌ها
پژوهش حاضر از نوع مقطعی‌تحلیلی بر روی زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی‌درمانی و خانه‌های بهداشت تحت پوشش دانشگاه علوم‌پزشکی گلستان بود که اطلاعاتشان در سامانه ناب ثبت شده بود و تشکیل پرونده بارداری داده بودند. افراد شرکت‌کننده مراقبت‌های بارداری را در یکی از خانه‌های بهداشت، پایگاه و یا مرکز جامع سلامت دریافت کرده و آزمایش‌های روتین بارداری را در سال 1399 انجام داده بودند.
شرط ورود به مطالعه باردار بودن و انجام آزمایش روتین سه‌ماهه اول بارداری بود. هفته بارداری در ورود به مطالعه تأثیری نداشت. مادران بارداری که در بارداری‌های قبلی یا آزمایش‌های قبل از بارداری اول سابقه کم‌خونی داشتند، از مطالعه خارج شدند. پس از حذف هر زن باردار فاقد شرایط ورود به مطالعه، یک نفر به صورت کاملاً تصادفی از جامعه تحت مطالعه انتخاب شد.
در زمان طراحی مطالعه 42120 نفر از زنان باردار تحت پوشش مراکز بهداشتی‌درمانی بودند. با استفاده از مطالعات انجام‌شده در سطح کشور و با استفاده از داده‌های مطالعاتی که توسط وکیلی و همکاران انجام شده [24, 25, 26 ,27]، متوسط فراوانی کم‌خونی بیست درصد، خطای قابل قبول سه درصد و اثر طرح نیز یک در نظر گرفته شد. با استفاده از نرم‌افزار Epi InfoTM حجم نمونه 821 نفر برآورده شد. جهت افزایش اعتبار پژوهش حجم نمونه هزار نفر در نظر گرفته شد.
استان گلستان دارای چهارده شهرستان است و هر شهرستان به صورت یک خوشه در نظر گرفته شد. برای تعیین حجم نمونه بر اساس جمعیت هر شهرستان، ابتدا تعداد زنان باردار هر شهرستان لیست شد. سپس سهم هر شهرستان از حجم نمونه کل محاسبه‌شده، برآورد شد. روش جمع‌آوری اطلاعات به صورت بررسی مدارک و اسناد بود و درنهایت نمونه‌ها از زنان باردار هر شهرستان، به روش انتخاب تصادفی ساده وارد مطالعه شدند.
از آزمایش‌های انجام‌شده در روتین اول، نتایج شمارش کامل سلول‌های که شامل میانگین غلظت هموگلوبین بدن، میانگین هموگلوبین بدن، حجم متوسط گلبول‌های قرمز خون، هماتوکریت، هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون مورد استفاده قرار گرفت. در این مطالعه کم‌خونی زنان باردار بر اساس معیارهای ارائه شده تقسیم‌بندی شدند: هموگلوبین 8/1-10 گرم در دسی‌لیتر به عنوان کم‌خونی خفیف، 6/5-8 متوسط و کمتر از 6/5 g/dl کم‌خونی شدید بود [12 ,13].
اطلاعاتی که از پرونده زنان باردار در سامانه ناب استخراج شد شامل: محل سکونت، سن خانم باردار، فاصله تولد، رتبه زایمانی، تحصیلات، مکان مراقبت، تعداد مراقبت، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، سن در اولین بارداری، سن هنگام ازدواج و نتایج آزمایش خون با فاکتورهای میانگین غلظت هموگلوبین بدن، میانگین هموگلوبین بدن، حجم متوسط گلبول‌های قرمز خون، هماتوکریت، هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون است.
در این مطالعه، ابتدا اطلاعات طبق لیست تصادفی زنان باردار از سامانه ناب استخراج و در نرم‌افزار اکسل وارد شد. سپس مقادیر متغیرهای کیفی به صورت درصد و فراوانی نشان داده شد. جهت بررسی عوامل فردی-باروری مرتبط با کم‌خونی از آزمون کای‌دو و رگرسیون لجستیک چندگانه استفاده شد. نتایج رگرسیون لجستیک چندگانه به صورت نسبت شانس همراه با فواصل اطمینان 95 درصد ارائه شد. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 25 مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت و سطح معنی‌داری کمتر از 0/05 در نظر گرفته شد.
یافته‌ها
نتایج مطالعه نشان داد شیوع کم‌خونی در افراد تحت مطالعه 18/4 درصد بود که از این تعداد 19/27 درصد کم‌خونی شدید، 63/03 درصد کم‌خونی متوسط و 17/7 درصد کم‌خونی خفیف داشتند. میانگین و انحراف معیار سن زنان باردار 12/64±25 سال بود. سایر اطلاعات جمعیت‌شناختی در جدول شماره 1 ذکر شده است.
در بررسی ارتباط ابتلا به کم‌خونی با متغیرهای مختلف با استفاده از آزمون کای دو یا خی دو، بین فاصله بارداری، رتبه زایمانی، سن در اولین بارداری، سن ازدواج، ماه بارداری، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، تعداد مراقبت و تحصیلات با کم‌خونی زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری مشاهده شد (0/05>P). ولی محل مراقبت و محل سکونت زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری با کم‌خونی نداشت (0/05>P)(جدول شماره 2).
برای یافتن مهم‌ترین عوامل خطر کم‌خونی از مدل رگرسیون لجستیک چندگانه در حضور عوامل خطر مختلف استفاده شد. برای انجام این کار، سابقه ابتلای عفونت، محل مراقبت و محل سکونت به صورت دوگانه و سایر متغیرهای مستقل در سطوح مختلف در نظر گرفته شدند. نتایج نشان داد کم‌خونی زنان باردار با فاصله بین بارداری کمتر از سه سال 2/33 برابر نسبت به گروه رفرنس (فاصله بین بارداری سه تا پنج سال) شانس بیشتری برای ابتلا به کم‌خونی دارند. در مورد رتبه زایمانی، زنان باردار با رتبه زایمانی بیشتر از سه زایمان شانس ابتلای بیشتری (2/32 برابر) برای ابتلا به کم‌خونی نسبت به سایر گروه‌ها داشتند (جدول شماره 2).
نتایج در خصوص سن اولین بارداری نشان داد اولین بارداری در سن 28-23 سال، شانس ابتلا به کم‌خونی را 12 درصد کاهش داده است. سن ازدواج زیر 15 سال شانس ابتلا به کم‌خونی را 2/98 برابر (3/16-2/55=CI 95 درصد) نسبت به گروه رفرنس (28-23 سال) افزایش داده است. در حالی که اولین بارداری در سن ازدواج 28-23 سال، 13 درصد شانس ابتلا به کم‌خونی را کاهش داده است. ارزیابی‌ها نشان داد با افزایش ماه بارداری شانس ابتلا به کم‌خونی هم افزایش می‌یابد (جدول شماره 2).
طبق آزمون رگرسیون لجستیک چندگانه، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، شانس ابتلا به کم‌خونی را 3/18 برابر (3/63-2/74=CI 95 درصد) افزایش داده است. در تعداد مراقبت دریافت‌شده توسط مادر باردار، تعداد مراقبت کمتر از دو، شانس ابتلا به کم‌خونی را 4/54 (5/33-3/91=CI 95 درصد) برابر نسبت به زنان بارداری که هشت بار و بیشتر مراقبت دریافت کرده‌اند افزایش داده است. از طرفی رابطه‌ای بین محل سکونت و محل مراقبت افراد و شانس ابتلا به کم‌خونی مشاهده نشد. نتایج نشان داد تحصیلات می‌تواند یک عامل قوی در ابتلا به کم‌خونی باشد. به طوری که زنان باردار با تحصیلات دانشگاهی 20 درصد کمتر نسبت به زنان باردار با تحصیلات دبیرستانی به کم‌خونی مبتلا می‌شوند (جدول شماره 2).
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج مطالعه حاضر نشان داد شیوع کم‌خونی 18/4 درصد بود که از این تعداد 19/27 درصد کم‌خونی شدید، 63/03 درصد کم‌خونی متوسط و 17/7 درصد کم‌خونی خفیف داشتند. شیوع کم‌خونی با شاخص‌های فاصله بین بارداری، رتبه بارداری، سن در اولین بارداری، سن ازدواج، ماه بارداری، سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری، تعداد مراقبت‌های دریافتی و تحصیلات رابطه معنی‌داری داشت، ولی محل مراقبت و محل سکونت زنان باردار از نظر آماری رابطه معنی‌داری با کم‌خونی نداشته است.
در مطالعه وکیلی و همکاران شیوع کم‌خونی در استان یزد 7/2 درصد برآورده شد. در این مطالعه وجود کم‌خونی با سن، سطح تحصیلات و شغل مادر باردار ارتباط معناداری نداشت، ولی این میزان در مناطق مختلف شهری متفاوت بود که از لحاظ سطح تحصیلات و نوع منطقه مسکونی با مطالعه حاضر مغایرت داشت [27]. در مطالعه رجب‌زاده و همکاران شیوع کم‌خونی در 290 زن باردار شهرستان مانه و سملقان در هفته شش تا ده بارداری 17/5 درصد گزارش شد. در این مطالعه محل زندگی افراد در کم‌خونی آن‌ها تأثیرگذار نبود و میزان کم‌خونی در افرادی که مراقبت بارداری داشتند کمتر مشاهده شد که هم‌راستا با نتایج مطالعه ماست و حداقل اجرای شش جلسه برنامه مراقبتی در دوران بارداری می‌تواند از بروز کم‌خونی در زنان باردار پیشگیری کند [28]. در مطالعه مستاجران و همکاران در شهر اصفهان شیوع کم‌خونی در زنان باردار 9/4 درصد گزارش شده است. در این مطالعه همسو با مطالعه حاضر تفاوتی بین شیوع آنمی در مناطق شهری و روستایی استان اصفهان وجود نداشت و شیوع آنمی در سنین بالای 35 سال و زیر 18 سال بیشتر مشاهده شد [29].
در مطالعه متاآنالیز باروتی و همکاران برآورد کلی شیوع آنمی در زنان باردار ایران 13/6 درصد و در مطالعه متاآنالیز اعظمی و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار ایران 17/9 درصد برآورد شد [30]. در این مطالعه شیوع کم‌خونی در مناطق مرکز ایران 24/9، مناطق غربی 6/3، در بین زنان باردار روستایی 17/6 و شهری 22/1 تخمین زده شد که تفاوت مشاهده‌شده می‌تواند با منطقه جغرافیایی، سبک زندگی و تغذیه افراد مرتبط باشد. در این متاآنالیز شیوع کم‌خونی در زنان باردار روستایی کمتر از شهری بود، اما در مطالعه حاضر از لحاظ ارتباط کم‌خونی و محل سکونت تفاوتی وجود نداشت و بین محل مراقبت در پایگاه/خانه بهداشت و مرکز بهداشتی‌درمانی و محل سکونت مادر باردار اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد [8].
در مطالعه ملکو و همکاران در شمال اتیوپی، شیوع کم‌خونی در زنان باردار 16/6 درصد و بیشترین شیوع کم‌خونی در زنان باردار در سه‌ماهه سوم و زنان بی‌سواد گزارش شد. نتایج مطالعه حاضر هم نشان داد با افزایش ماه بارداری شیوع کم‌خونی افزایش یافته و این میزان در زنان بی‌سواد بالاتر است. همچنین از نظر شدت کم‌خونی هم اکثراً (64 درصد) دچار کم‌خونی خفیف بودند که با مطالعه حاضر هم‌خوانی نداشت [31]. در مطالعه لوکارو و همکاران در هندوستان بر روی 352 زن باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی شیوع کم‌خونی 87/21 درصد برآورد شد و اکثر زنان مبتلا بی‌سواد بودند که همسو با مطالعه حاضر است [32].
در مطالعه دیم و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار نیجریه 40/4 درصد گزارش شد که بالاتر از میزان شیوع کم‌خونی در زنان باردار مورد‌مطالعه است. هم‌راستا با مطالعه ما، در این مطالعه هم با افزایش ماه بارداری شیوع آنمی افزایش یافت [33]. شیوع کم‌خونی در مطالعه لطیفی و همکاران در شهرستان بندر ترکمن 13/4 درصد برآورد شد که نزدیک به نتایج مطالعه حاضر است. همسو با مطالعه ما، با افزایش ماه بارداری میزان کم‌خونی به علت نیازهای فیزیولوژیک بدن افزایش می‌یابد که لازم است از مکمل‌های آهن استفاده شود. در مطالعه لطیفی با افزایش سن میزان شیوع کم‌خونی بالاتر گزارش شد. در مطالعه ما نیز در سنین اولین بارداری، بالای 33 سال و زیر 15 سال شانس ابتلا به کم‌خونی افزایش یافت [34].
طبق نتایج مطالعه حاضر سن ازدواج کمتر از 15 سال 3/16 برابر، سن اولین بارداری زیر 15 سال 4/12 برابر، فاصله بارداری قبلی کمتر از سه سال 2/91 برابر، رتبه زایمانی بیشتر از سه 2/76 برابر و بی‌سوادی مادر باردار 4/17 برابر شانس ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را در زنان باردار افزایش می‌دهد که مشابه یافته‌های مطالعه ثقفی و همکاران بود. در مطالعه آن‌ها میزان شیوع آنمی دوران بارداری در زنان باردار مراجعه‌کننده به بیمارستان قائم (عج) مشهد 11/2 درصد برآورد شد [35]. در مطالعه عباسی و همکاران با افزایش تحصیلات، شانس ابتلا به کم‌خونی کاهش می‌یابد. بیشترین شانس ابتلا به کم‌خونی در گروه سنی شانزده تا بیست سال در زنان بی‌سواد، ماه بارداری چهار تا پنجم بود که از این نظر با یافته‌های ما همسو بود. شیوع بالای کم‌خونی در زنان با سطح تحصیلات پایین ممکن است به دلیل عدم شناخت یا آموزش ناکافی زنان بی‌سواد باشد [16]. در مطالعه گرگانی و همکاران شیوع کم‌خونی در زنان باردار شهر زاهدان، 46/6 درصد برآورد شده که نسبت به نتایج مطالعه ما اختلاف زیادی داشت. در این مطالعه شانس ابتلا به کم‌خونی در زنان باردار بی‌سواد و سکونت در شهر بالاتر گزارش شد، اما در مطالعه ما سکونت در شهر یا روستا تأثیر قابل ملاحظه‌ای در شانس ابتلا به کم‌خونی زنان باردار نداشت [36].
در این مطالعه سابقه ابتلا به عفونت دستگاه ادراری قبل از شروع بارداری می‌تواند شانس ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را 3/63 برابر افزایش دهد. در مطالعه محمد و همکاران در کشور مالی زنان باردار مبتلا به عفونت‌های ادراری بیشتر به آنمی دوران بارداری مبتلا بودند [37]. همچنین افزایش تعداد بارداری و زایمان منجر به افزایش شیوع کم‌خونی دوران بارداری می‌شود. در این راستا یعقوبی و همکاران مطالعه‌ای را در زنان باردار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی بندر لنگه انجام دادند. در مطالعه آن‌ها میزان شیوع کم‌خونی در سه‌ماهه سوم با افزایش فاصله بین بارداری و تعداد بارداری رابطه معنی‌داری داشت و با افزایش تعداد بارداری‌ها، شیوع کم‌خونی کاهش یافت که با یافته‌های این مطالعه هم‌خوانی نداشت [38].
همان‌طور که در این مطالعه گزارش شد با افزایش ماه بارداری و داشتن سابقه عفونت ادراری، شانس کم‌خونی دوران بارداری نیز افزایش می‌یابد. بنابراین شناسایی زنان در معرض خطر و اطمینان از مراقبت کافی و به‌موقع آن‌ها مهم است.
با افزایش سطح سواد زنان باردار و پیشگیری از ابتلا به عفونت در دوران قبل از بارداری می‌توان خطر ابتلا به کم‌خونی دوران بارداری را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش داد. ایجاد کمپین‌های آگاهی‌بخشی به منظور ارتقای آگاهی زنان در مورد لزوم مراقبت از سلامتی و بهداشت آن‌ها در دوران بارداری می‌تواند به داشتن نوزادانی سالم در آینده کمک کند. همچنین تمرکز مراکز بهداشتی باید بر روی تغذیه مناسب و مصرف ریزمغذی‌ها و مکمل‌ها توسط زنان باردار باشد و از آن‌ها خواسته شود به طور منظم از مراقبت‌های دوران بارداری استفاده کنند. مراقبت‌های مناسب قبل از زایمان به کاهش پیامدهای منفی قابل پیشگیری، مانند کم‌خونی در سه‌ماهه سوم بارداری کمک می‌کند.
سازمان جهانی بهداشت نظارت بر چندین برنامه را در همه مناطق جهان برای کمک به کاهش شیوع کم‌خونی از طریق درمان و پیشگیری از آن دارد. این دستورالعمل‌ها، سیاست‌ها و مداخلات با هدف افزایش تنوع غذایی، بهبود شیوه تغذیه نوزادان و بهبود فراهمی زیستی و جذب ریزمغذی‌ها از طریق تقویت یا مکمل آهن، اسیدفولیک و سایر ویتامین‌ها و مواد معدنی انجام می‌شود. بدیهی است که نیاز مبرم به رسیدگی به مراقبت مادران و سلامت عمومی زنان در سنین باروری، نیاز به مطالعات مداخله‌ای بیشتری دارد که می‌تواند شامل نمونه‌های بزرگ‌تر در سطح اپیدمیولوژیک و بررسی کم‌خونی با علل مختلف باشد. همچنین برای ارزیابی ارزش درمان کم‌خونی به عنوان یک عامل خطر مستقل در پیش‌بینی نتیجه بارداری، نیازمند مطالعات بیشتری در آینده هستیم.
مهم‌ترین محدودیت مشاهده‌شده در این مطالعه عدم اثبات وجود رابطه علیتی بین متغیرهای مستقل و پیامد مورد‌سنجش است که به علت نوع مطالعه ایجاد شده است. همچنین امکان جمع‌آوری اطلاعات مربوط به برخی از متغیرهای اجتماعی‌اقتصادی، از جمله درآمد خانوار، شغل و سطح تحصیلات همسر و پوشش بیمه وجود نداشت.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه مورد تایید کمیته اخلاق دانشگاه علوم پزشکی شاهرود قرار گرفته است(IR.SHMU.REC.1398.005).
حامی مالی
این مطالعه حاصل طرح تحقیقاتی نویسنده اول مقاله، مصطفی مجیدنیا، گروه اپیدمیولوژی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی شاهرود، شاهرود می‌باشد.
مشارکت نویسندگان
طراحی مطالعه: آیلر کلته‌ای و مصطفی مجیدنیا؛ جمع‌آوری داده‌ها، آنالیز و تفسیر نتایج: مصطفی مجیدنیا؛ نگارش نسخه اولیه: حسن کوهی و احمد زین‌الدینی؛ بررسی نتایج و تأیید نهایی مقاله: همه نویسندگان.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان مطالعه حاضر هیچ‌گونه تعارض منافعی ندارد.
تشکر و قدردانی
بدین‌وسیله از معاونت محترم پژوهشی دانشگاه علوم‌پزشکی گلستان و تمام شرکت‌کنندگانی که ما را در انجام این مطالعه یاری دادند، تقدیر و تشکر می‌شود.
References
1.Mahmood T, Rehman AU, Tserenpil G, Siddiqui F, Ahmed M, Siraj F, et al. The association between iron-deficiency anemia and adverse pregnancy outcomes: A retrospective report from Pakistan. Cureus. 2019; 11(10):e5854. [DOI:10.7759/cureus.5854]
2.World Health Organization. Assessing the iron status of populations: Including literature reviews. Geneva: World Health Organization; 2005. https://www.who.int/publications/i/item/9789241596107
3.World Health Organization. Guideline: Daily iron supplementation in adult women and adolescent girls. Geneva: World Health Organization; 2016. https://apps.who.int/iris/handle/10665/204761
4.Col Madendag I, Eraslan Sahin M, Madendag Y, Sahin E, Demir MB, Acmaz B, et al. The effect of iron deficiency anemia early in the third trimester on small for gestational age and birth weight: A retrospective cohort study on iron deficiency anemia and fetal weight. BioMed Research International. 2019; 2019:7613868. [PMID] [PMCID]
5.UNICEF. Tracking progress on child and maternal nutrition: A survival and development priority. New York: UNICEF; 2009. https://data.unicef.org/resources/tracking-progress-child-maternal-nutrition-survival-development-priority/
6.World Health Organization. Iron deficiency anemia: Assessment, prevention, and control. A guide for programme managers. Geneva: World Health Organization; 2001. https://apps.who.int/nutrition/publications/micronutrients/anaemia_iron_deficiency/WHO_NHD_01.3/en/index.html
7.Willard MD, Tvedten H. Small animal clinical diagnosis by laboratory methods. Amsterdam: Elsevier; 2012. https://www.google.com/books/edition/Small_Animal_Clinical_Diagnosis_by_Labor/o5PgygAACAAJ?hl=en
8.Azami M, Darvishi Z, Sayehmiri K. Systematic review and meta-analysis of the prevalence of anemia among pregnant Iranian women (2005 - 2015). Shiraz E-Medical Journal. 2016; 17(4-5):e38462. [DOI:10.17795/semj38462]
9.Berliner N, Benz EJ, Schiffman FJ. Anemia: Pathophysiology, diagnosis and management. Cambridge: Cambridge University Press; 2018. https://www.google.com/books/edition/Anemia/W1zOswEACAAJ?hl=en
10.Breymann C. Iron deficiency and anaemia in pregnancy: Modern aspects of diagnosis and therapy. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology. 2005; 123(SUPPLEMENT 2):S3-13. [DOI:10.1016/S0301-2115(05)80401-4]
11.World Health Organization. Haemoglobin concentrations for the diagnosis of anaemia and assessment of severity. Geneva: World Health Organization; 2011. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/85839/WHO_NMH_NHD_MNM_11.1_eng.pdf
12.Bellos I, Pergialiotis V, Loutradis D, Papapanagiotou A, Daskalakis G. The role of hemoglobin degradation pathway in preeclampsia: A systematic review and meta-analysis. Placenta. 2020; 92:9-16. [DOI:10.1016/j.placenta.2020.01.014] [PMID]
13.Randall DA, Patterson JA, Gallimore F, Morris JM, McGee TM, Ford JB, et al. The association between haemoglobin levels in the first 20 weeks of pregnancy and pregnancy outcomes. PloS One. 2019; 14(11):e0225123. [DOI:10.1371/journal.pone.0225123] [PMID] [PMCID]
14.Parks S, Hoffman MK, Goudar SS, Patel A, Saleem S, Ali SA, et al. Maternal anaemia and maternal, fetal, and neonatal outcomes in a prospective cohort study in India and Pakistan. BJOG. 2019; 126(6):737-43. [DOI:10.1111/1471-0528.15585] [PMID] [PMCID]
15.WHO. Anaemia. Geneva: WHO; 2020. https://www.who.int/health-topics/anaemia#tab=tab_1
16.Abbasi A, Arooj S, Hussain W, Mughal AI, Habib N, Aziz W, et al . Causes of anemia in pregnant women of the state of azad kashmir: A cross-sectional survey. Health. 2013; 5(1):35-44. [DOI:10.4236/health.2013.51006]
17.de Sá SA, Willner E, Duraes Pereira TA, de Souza VR, Teles Boaventura G, Blondet de Azeredo V. Anemia in pregnancy: Impact on weight and in the development of anemia in newborn. Nutrición Hospitalaria. 2015; 32(5):2071-9. [PMID]
18.Balarajan Y, Ramakrishnan U, Özaltin E, Shankar AH. Anaemia in low-income and middle-income countries. The Lancet. 2011; 378(9809):2123-35. [DOI:10.1016/S0140-6736(10)62304-5]
19.Geng F, Mai X, Zhan J, Xu L, Zhao Z, Georgieff M, et al. Impact of fetal-neonatal iron deficiency on recognition memory at 2 months of age. The Journal of Pediatrics. 2015; 167(6):1226-32. [DOI:10.1016/j.jpeds.2015.08.035] [PMID] [PMCID]
20.Ren A, Wang J, Ye RW, Li S, Liu JM, Li Z. Low first-trimester hemoglobin and low birth weight, preterm birth and small for gestational age newborns. International Journal of Gynaecology and Obstetrics. 2007; 98(2):124-8. [DOI:10.1016/j.ijgo.2007.05.011] [PMID]
21.Ali AA, Rayis DA, Abdallah TM, Elbashir MI, Adam I. Severe anaemia is associated with a higher risk for preeclampsia and poor perinatal outcomes in Kassala hospital, eastern Sudan. BMC Research Notes. 2011; 4:311. [DOI:10.1186/1756-0500-4-311] [PMID] [PMCID]
22.Bora R, Sable C, Wolfson J, Boro K, Rao R. Prevalence of anemia in pregnant women and its effect on neonatal outcomes in Northeast India. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine. 2014; 27(9):887-91. [PMID]
23.Nair M, Choudhury MK, Choudhury SS, Kakoty SD, Sarma UC, Webster P, et al. Association between maternal anaemia and pregnancy outcomes: A cohort study in Assam, India. BMJ Global Health. 2016; 1(1):e000026. [DOI:10.1136/bmjgh-2015-000026] [PMID] [PMCID]
24.Pakniat H, Soofizadeh N, Movahed F. [Association of the first trimester anemia and fetal birth weight (Persian)]. Journal of Ilam University of Medical Sciences. 2018; 26(2):189-97. [DOI:10.29252/sjimu.26.2.189]
25.Namazi A, Alizadeh S. [Health knowledge of pregnant women on anemia and its complication in pregnancy (Persian)]. Journal of Holistic Nursing and Midwifery. 2016; 26(2):98-106. http://hnmj.gums.ac.ir/article-1-692-en.html
26.Sanayifar A, Emami Z, Rajabzade R, Sadeghi A, Hosseini SA. [The prevalence of anemia and some of its related factors in the pregnant women referred to Bojnurd Health and Treatment Centers, 2014 (Persian)]. Sadra Medical Sciences Journal. 2015; 3(4):235-46. https://smsj.sums.ac.ir/article_44069.html?lang=en
27.Vakili M, Mardani Z, Mirzaei M. [Frequency of anemia in the pregnant women referring to the health centers in Yazd, Iran (2016-2017) (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2018; 21(2):9-15. [DOI:10.22038/IJOGI.2018.10701]
28.Rajabzadeh R, Hoseini SH, Rezazadeh J, Baghban A, Nasiri M, Hosein Ayati M. [Prevalence of anemia and its related factors in pregnant women referring to health centers of Mane and Samalghan city (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2015;18(171):1-7. [DOI:10.22038/IJOGI.2015.6133]
29.Mostajeran M, Hassanzadeh A, Toloei Azar A, Majlessi F, Shariat M, Aghdak P. [Prevalence of iron deficiency anemia in unwanted and high risk pregnancies in Isfahan Province, Iran (Persian)]. Health System Research. 2013; 9(1):66-75. https://www.sid.ir/En/Journal/ViewPaper.aspx?ID=333345
30.Esmat B, Mohammad R, Behnam S, Shahrzad M, Soodabeh T, Minoo A, et al. Prevalence of iron deficiency anemia among Iranian pregnant women; a systematic review and meta-analysis. Journal of Reproduction & Infertility. 2010; 11(1):17-24. [PMID]
31.Melku M, Addis Z, Alem M, Enawgaw B. Prevalence and predictors of maternal anemia during pregnancy in Gondar, Northwest Ethiopia: An institutional based cross-sectional study. Anemia. 2014; 2014:108593. [DOI:10.1155/2014/108593] [PMID] [PMCID]
32.Lokare PO, Karanjekar VD, Gattani PL, Kulkarni AP. A study of prevalence of anemia and sociodemographic factors associated with anemia among pregnant women in Aurangabad city, India. Annals of Nigerian Medicine. 2012; 6(1):30-4. [DOI:10.4103/0331-3131.100213]
33.Dim CC, Onah HE. The prevalence of anemia among pregnant women at booking in Enugu, South Eastern Nigeria. MedGenMed : Medscape General Medicine. 2007; 9(3):11. [PMID]
34.Latifi M, Kamran Toraj M, Charkazi A, Graylou S. [Prevalence of iron deficiency anemia in pregnant women referred to health centers in Bandar Turkmen in 2013 (Persian)]. Jorjani Biomedicine Journal. 2016; 4(2):100-5. http://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-479-en.html
35.Saghafi N, Mihan S, Abrishami F. [Assessment of the prevalence of iron deficiency anemia in pregnant women referring to Ghaem Hospital (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2015; 18(163):1-7. [DOI:10.22038/IJOGI.2015.5332]
36.Gorgani F, Majlessi F, Momeni MK, Tol A, Rahimi Foroshani A. [Prevalence of anemia and some related factor in pregnant woman referred to health centers affiliated to Zahedan University of Medical Sciences in 2013 (Persian)]. Razi Journal of Medical Sciences. 2016; 22(141):47-58. http://rjms.iums.ac.ir/article-1-3306-en.html
37.Ayoya MA, Spiekermann-Brouwer GM, Traoré AK, Stoltzfus RJ, Garza C. Determinants of anemia among pregnant women in Mali. Food and Nutrition Bulletin. 2006; 27(1):3-11. [PMID]
38.Yaghoobi H, Zolfizadeh F, Asadollahi Z, Vazirinejad R, Rezaeian M. Prevalence of iron deficiency anemia and some related factors among pregnant women referred to healthcare centers in Bandar Lengeh, Iran, in 2015. Journal of Occupational Health and Epidemiology. 2015; 4(2):92-100. [DOI:10.18869/acadpub.johe.4.2.92]
2.World Health Organization. Assessing the iron status of populations: Including literature reviews. Geneva: World Health Organization; 2005. https://www.who.int/publications/i/item/9789241596107
3.World Health Organization. Guideline: Daily iron supplementation in adult women and adolescent girls. Geneva: World Health Organization; 2016. https://apps.who.int/iris/handle/10665/204761
4.Col Madendag I, Eraslan Sahin M, Madendag Y, Sahin E, Demir MB, Acmaz B, et al. The effect of iron deficiency anemia early in the third trimester on small for gestational age and birth weight: A retrospective cohort study on iron deficiency anemia and fetal weight. BioMed Research International. 2019; 2019:7613868. [PMID] [PMCID]
5.UNICEF. Tracking progress on child and maternal nutrition: A survival and development priority. New York: UNICEF; 2009. https://data.unicef.org/resources/tracking-progress-child-maternal-nutrition-survival-development-priority/
6.World Health Organization. Iron deficiency anemia: Assessment, prevention, and control. A guide for programme managers. Geneva: World Health Organization; 2001. https://apps.who.int/nutrition/publications/micronutrients/anaemia_iron_deficiency/WHO_NHD_01.3/en/index.html
7.Willard MD, Tvedten H. Small animal clinical diagnosis by laboratory methods. Amsterdam: Elsevier; 2012. https://www.google.com/books/edition/Small_Animal_Clinical_Diagnosis_by_Labor/o5PgygAACAAJ?hl=en
8.Azami M, Darvishi Z, Sayehmiri K. Systematic review and meta-analysis of the prevalence of anemia among pregnant Iranian women (2005 - 2015). Shiraz E-Medical Journal. 2016; 17(4-5):e38462. [DOI:10.17795/semj38462]
9.Berliner N, Benz EJ, Schiffman FJ. Anemia: Pathophysiology, diagnosis and management. Cambridge: Cambridge University Press; 2018. https://www.google.com/books/edition/Anemia/W1zOswEACAAJ?hl=en
10.Breymann C. Iron deficiency and anaemia in pregnancy: Modern aspects of diagnosis and therapy. European Journal of Obstetrics & Gynecology and Reproductive Biology. 2005; 123(SUPPLEMENT 2):S3-13. [DOI:10.1016/S0301-2115(05)80401-4]
11.World Health Organization. Haemoglobin concentrations for the diagnosis of anaemia and assessment of severity. Geneva: World Health Organization; 2011. https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/85839/WHO_NMH_NHD_MNM_11.1_eng.pdf
12.Bellos I, Pergialiotis V, Loutradis D, Papapanagiotou A, Daskalakis G. The role of hemoglobin degradation pathway in preeclampsia: A systematic review and meta-analysis. Placenta. 2020; 92:9-16. [DOI:10.1016/j.placenta.2020.01.014] [PMID]
13.Randall DA, Patterson JA, Gallimore F, Morris JM, McGee TM, Ford JB, et al. The association between haemoglobin levels in the first 20 weeks of pregnancy and pregnancy outcomes. PloS One. 2019; 14(11):e0225123. [DOI:10.1371/journal.pone.0225123] [PMID] [PMCID]
14.Parks S, Hoffman MK, Goudar SS, Patel A, Saleem S, Ali SA, et al. Maternal anaemia and maternal, fetal, and neonatal outcomes in a prospective cohort study in India and Pakistan. BJOG. 2019; 126(6):737-43. [DOI:10.1111/1471-0528.15585] [PMID] [PMCID]
15.WHO. Anaemia. Geneva: WHO; 2020. https://www.who.int/health-topics/anaemia#tab=tab_1
16.Abbasi A, Arooj S, Hussain W, Mughal AI, Habib N, Aziz W, et al . Causes of anemia in pregnant women of the state of azad kashmir: A cross-sectional survey. Health. 2013; 5(1):35-44. [DOI:10.4236/health.2013.51006]
17.de Sá SA, Willner E, Duraes Pereira TA, de Souza VR, Teles Boaventura G, Blondet de Azeredo V. Anemia in pregnancy: Impact on weight and in the development of anemia in newborn. Nutrición Hospitalaria. 2015; 32(5):2071-9. [PMID]
18.Balarajan Y, Ramakrishnan U, Özaltin E, Shankar AH. Anaemia in low-income and middle-income countries. The Lancet. 2011; 378(9809):2123-35. [DOI:10.1016/S0140-6736(10)62304-5]
19.Geng F, Mai X, Zhan J, Xu L, Zhao Z, Georgieff M, et al. Impact of fetal-neonatal iron deficiency on recognition memory at 2 months of age. The Journal of Pediatrics. 2015; 167(6):1226-32. [DOI:10.1016/j.jpeds.2015.08.035] [PMID] [PMCID]
20.Ren A, Wang J, Ye RW, Li S, Liu JM, Li Z. Low first-trimester hemoglobin and low birth weight, preterm birth and small for gestational age newborns. International Journal of Gynaecology and Obstetrics. 2007; 98(2):124-8. [DOI:10.1016/j.ijgo.2007.05.011] [PMID]
21.Ali AA, Rayis DA, Abdallah TM, Elbashir MI, Adam I. Severe anaemia is associated with a higher risk for preeclampsia and poor perinatal outcomes in Kassala hospital, eastern Sudan. BMC Research Notes. 2011; 4:311. [DOI:10.1186/1756-0500-4-311] [PMID] [PMCID]
22.Bora R, Sable C, Wolfson J, Boro K, Rao R. Prevalence of anemia in pregnant women and its effect on neonatal outcomes in Northeast India. The Journal of Maternal-Fetal & Neonatal Medicine. 2014; 27(9):887-91. [PMID]
23.Nair M, Choudhury MK, Choudhury SS, Kakoty SD, Sarma UC, Webster P, et al. Association between maternal anaemia and pregnancy outcomes: A cohort study in Assam, India. BMJ Global Health. 2016; 1(1):e000026. [DOI:10.1136/bmjgh-2015-000026] [PMID] [PMCID]
24.Pakniat H, Soofizadeh N, Movahed F. [Association of the first trimester anemia and fetal birth weight (Persian)]. Journal of Ilam University of Medical Sciences. 2018; 26(2):189-97. [DOI:10.29252/sjimu.26.2.189]
25.Namazi A, Alizadeh S. [Health knowledge of pregnant women on anemia and its complication in pregnancy (Persian)]. Journal of Holistic Nursing and Midwifery. 2016; 26(2):98-106. http://hnmj.gums.ac.ir/article-1-692-en.html
26.Sanayifar A, Emami Z, Rajabzade R, Sadeghi A, Hosseini SA. [The prevalence of anemia and some of its related factors in the pregnant women referred to Bojnurd Health and Treatment Centers, 2014 (Persian)]. Sadra Medical Sciences Journal. 2015; 3(4):235-46. https://smsj.sums.ac.ir/article_44069.html?lang=en
27.Vakili M, Mardani Z, Mirzaei M. [Frequency of anemia in the pregnant women referring to the health centers in Yazd, Iran (2016-2017) (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2018; 21(2):9-15. [DOI:10.22038/IJOGI.2018.10701]
28.Rajabzadeh R, Hoseini SH, Rezazadeh J, Baghban A, Nasiri M, Hosein Ayati M. [Prevalence of anemia and its related factors in pregnant women referring to health centers of Mane and Samalghan city (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2015;18(171):1-7. [DOI:10.22038/IJOGI.2015.6133]
29.Mostajeran M, Hassanzadeh A, Toloei Azar A, Majlessi F, Shariat M, Aghdak P. [Prevalence of iron deficiency anemia in unwanted and high risk pregnancies in Isfahan Province, Iran (Persian)]. Health System Research. 2013; 9(1):66-75. https://www.sid.ir/En/Journal/ViewPaper.aspx?ID=333345
30.Esmat B, Mohammad R, Behnam S, Shahrzad M, Soodabeh T, Minoo A, et al. Prevalence of iron deficiency anemia among Iranian pregnant women; a systematic review and meta-analysis. Journal of Reproduction & Infertility. 2010; 11(1):17-24. [PMID]
31.Melku M, Addis Z, Alem M, Enawgaw B. Prevalence and predictors of maternal anemia during pregnancy in Gondar, Northwest Ethiopia: An institutional based cross-sectional study. Anemia. 2014; 2014:108593. [DOI:10.1155/2014/108593] [PMID] [PMCID]
32.Lokare PO, Karanjekar VD, Gattani PL, Kulkarni AP. A study of prevalence of anemia and sociodemographic factors associated with anemia among pregnant women in Aurangabad city, India. Annals of Nigerian Medicine. 2012; 6(1):30-4. [DOI:10.4103/0331-3131.100213]
33.Dim CC, Onah HE. The prevalence of anemia among pregnant women at booking in Enugu, South Eastern Nigeria. MedGenMed : Medscape General Medicine. 2007; 9(3):11. [PMID]
34.Latifi M, Kamran Toraj M, Charkazi A, Graylou S. [Prevalence of iron deficiency anemia in pregnant women referred to health centers in Bandar Turkmen in 2013 (Persian)]. Jorjani Biomedicine Journal. 2016; 4(2):100-5. http://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-479-en.html
35.Saghafi N, Mihan S, Abrishami F. [Assessment of the prevalence of iron deficiency anemia in pregnant women referring to Ghaem Hospital (Persian)]. The Iranian Journal of Obstetrics, Gynecology and Infertility. 2015; 18(163):1-7. [DOI:10.22038/IJOGI.2015.5332]
36.Gorgani F, Majlessi F, Momeni MK, Tol A, Rahimi Foroshani A. [Prevalence of anemia and some related factor in pregnant woman referred to health centers affiliated to Zahedan University of Medical Sciences in 2013 (Persian)]. Razi Journal of Medical Sciences. 2016; 22(141):47-58. http://rjms.iums.ac.ir/article-1-3306-en.html
37.Ayoya MA, Spiekermann-Brouwer GM, Traoré AK, Stoltzfus RJ, Garza C. Determinants of anemia among pregnant women in Mali. Food and Nutrition Bulletin. 2006; 27(1):3-11. [PMID]
38.Yaghoobi H, Zolfizadeh F, Asadollahi Z, Vazirinejad R, Rezaeian M. Prevalence of iron deficiency anemia and some related factors among pregnant women referred to healthcare centers in Bandar Lengeh, Iran, in 2015. Journal of Occupational Health and Epidemiology. 2015; 4(2):92-100. [DOI:10.18869/acadpub.johe.4.2.92]
| بازنشر اطلاعات | |
 | این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
تماس با ما
مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان
رشت - دانشگاه علوم پزشکی گیلان - معاوت تحقیقات و فناوری - دفتر مجله
کد پستی : 93345-41938
تلفن نمابر: 0133330939
وبسایت: http://journal.gums.ac.ir
ایمیل: medjour@gums.ac.ir
