مقدمه
الکتروشوک درمانی، عبارت از ایجاد تشنج کنترلشده توسط تحریک الکتریکی مغز است [
1 ,2]. این روش نخستین بار در سال 1983 جهت درمان اسکیزوفرنی معرفی شد و از آن پس بهعنوان یک درمان مؤثر، ایمن و کاربردی برای بیماران با انواع اختلالات روانپزشکی ازجمله اسکیزوفرنی، افسردگی شدید و دوقطبی به کار میرود. همچنین در شرایطی که بیمار خطر خودکشی دارد، به درمانهای دارویی مقاوم است یا امکان دریافت دارو ندارد و در مواردی نیز که نیاز به پاسخ درمانی فوری وجود دارد از این روش استفاده میشود [
3 ,4 ,5, 6, 7, 8]. مکانیسم عمل الکتروشوکدرمانی دقیقاً روشن نیست. تاکنون، تئوریهای متعددی بدین منظور پیشنهاد شده است. این درمان اجزای متعدد سیستم عصبی مرکزی شامل هورمونها، نوروپپتیدها، فاکتورهای نوروتروفیک و نوروترانسمیترها را تحت تأثیر قرار میدهد که به فرایندهای نوروفیزیولوژیکی، نوروبیوشیمیایی و نوروپلاستیک طبقهبندی میشوند [
9].
الکتروشوکدرمانی با ایجاد تغییرات همودینامیک در حین انجام پروسیجر همراه است که این تغییرات برای چندین دقیقه بعد از پایان آن نیز ادامه مییابد. پاسخ قلبیعروقی ایجادشده توسط این تکنیک، تحریک سمپاتیک به دنبال تحریک مختصر پاراسمپاتیک در حین تشنج است. در مرحله اولیه که تحریک پاراسمپاتیک ایجاد میشود، افزایش ترشحات و برادیکاردی روی میدهد و امکان ایست قلبی نیز به دنبال برادیکاردی شدید وجود دارد. این مرحله بلافاصله با تحریک سمپاتیک ادامه مییابد که بهطور مشخص با افزایش حاد سطوح کاتکولامینها همراه است که سبب بیثباتی همودینامیک، افزایش ضربان قلب و فشار متوسط شریانی میشود. این تغییرات همودینامیک میتواند سبب استرس قلبیعروقی شده و بیماران با بیماری عروق مغزی یا کرونری را در ریسک حوادث مغزی و قلبی قرار دهد [
10, 11, 12 ,13].
در مطالعات انجامشده، بیشترین تغییرات ایجادشده در پارامترهای همودینامیک در فاصله زمانی بلافاصله پس از انجام الکتروشوک گزارش شده است [
14]. تغییرات همودینامیک در این بیماران گاهی آنقدر شدید است که باعث عوارض قلبی شامل آسیستول، پارگی قلب و انفارکتوس میوکارد و عوارض مغزی شامل هماتوم ساب دورال و خونریزی ساب آراکنوئید میشود. این عوارض بهویژه در سالمندان شایعتر است [
15].
تکنیکهای بیهوشی مختلفی بهمنظور ایجاد تشنج مناسب و بهطور همزمان کنترل عوارض جانبی و تغییرات همودینامیک ناشی از الکتروشوک درمانی استفاده شده است. درواقع تکنیک بیهوشی عمومیای برای بیمار مناسب است که سبب از دست رفتن سریع هوشیاری، کاهش مؤثر پاسخهای هیپردینامیک و جلوگیری از حرکات شدید بیمار حین الکتروشوک شود. همچنین کمترین تداخل را با فعالیت تشنجی داشته و با ریکاوری سریع بیمار از نظر برگشت تنفس و سطح هوشیاری همراه باشد [
5, 6, 7]. جهت اینداکشن بیهوشی در این مرکز از تزریق هوشبر پروپوفول و شلکننده عضلانی ساکسینیل کولین استفاده میشود. مطالعهای که بهمنظور مقایسه اثرات دو داروی تیوپنتال سدیم و پروپوفول بر پارامترهای همودینامیک در حین انجام الکتروشوکدرمانی انجام شد، نشان داد استفاده از پروپوفول، با پایداری همودینامیک بیشتری نسبت به تیوپنتال سدیم همراه بوده است [
16].
با توجه به عوارض قابلتوجهی که به دنبال نوسانات شدید همودینامیک در حین الکتروشوکدرمانی مطرح شده است، حفظ ثبات همودینامیک و اجتناب از این نوسانات امری ضروری است. اگرچه تاکنون مطالعات زیادی جهت حفظ ثبات همودینامیک در این بیماران انجام شده است، اما هیچ شواهد محکمی برای کاربرد یک داروی مناسب جهت القای بیهوشی در این بیماران وجود ندارد. این تحقیق به منظور بررسی کارایی و ایمنی روش بیهوشی رایج در این مرکز انجام شد. در صورت بروز نوسانات واضح همودینامیک در حین انجام این پروسیجر، جهت پیشگیری و به حداقل رساندن این تغییرات، باید اقداماتی را مدنظر قرار داد و تحقیقاتی را طراحی کرد.
روشها
این مطالعه طولی پس از تأیید معاونت محترم پژوهشی در مرکز آموزشیدرمانی شفای شهر رشت در سال 1399 انجام گرفت. معیارهای ورود به مطالعه شامل تمام بیماران بالای 18 سال کاندید الکتروشوکدرمانی مراجعهکننده به مرکز آموزشیدرمانی بیمارستان شفا بود. معیار عدم ورود شامل عدم تمایل به شرکت در پژوهش و معیارهای خروج شامل هرگونه تغییر در نوع داروی بیهوشی و یا بروز هرگونه رویداد غیرمنتظره، مانند اریتمیهای قلبی یا نیاز به احیای قلبیعروقی و لولهگذاری داخل تراشه بود. براساس معیارهای ذکرشده درنهایت 126 بیمار وارد مطالعه شدند.
بهمنظور انجام الکتروشوک در ابتدا هدف و روش مطالعه برای همراه توضیح داده شد و رضایت آگاهانه از همراه بیمار اخذ شد. بهمحض ورود به بخش الکتروشوک، بیماران تحت مانیتورینگ استاندارد شامل الکتروکاردیوگرام 3 لید، پالس اکسی متری و فشار خون غیرتهاجمی (شرکت سعادت) قرار گرفتند و یک مسیر وریدی مناسب برای بیماران تعبیه شد. پس از پره اکسیژنه کردن، اینداکشن بیهوشی برای تمام بیماران با استفاده از پروپوفول به میزان 1/5 میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن و ساکسینیل کولین به میزان 0/5 میلیگرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن انجام گرفت. قبل از القای تشنج، برای بیماران الکترودهای بای تمپورال و محافظ دندان تعبیه شد. سپس تشنج گراندمال با دستگاه الکتروشوک (مدل PM-ES21881) ایجاد شد. در این فرایند، جهت ایجاد تشنج، 70 تا 120 ولت اعمال شد که نتیجه آن تقریباً 800 میلیآمپر جریان مستقیم برای مدتزمان 100 میلیثانیه تا 6 ثانیه بود. پس از پایان تشنج، محافظ دهانی خارج و تهویه با ماسک تا برگشت تنفس خودبهخودی ادامه یافت. ابزار گردآوری اطلاعات در این مطالعه شامل یک پرسشنامه حاوی پارامترهای جمعیتشناختی بیماران شامل سن، جنسیت، نوع بیماری، شاخص توده بدنی ، بیماری زمینهای و پارامترهای همودینامیک شامل فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک، فشار خون متوسط شریانی و ضربان قلب بود. این پارامترها در زمان پایه قبل از القای بیهوشی (T0)، 1 دقیقه بعد القای بیهوشی (T1)، 1 دقیقه پس از ایجاد تشنج در حین پروسیجر (T2) و در ریکاوری (T3) ثبت شد. اطلاعات ثبتشده از همودینامیک بیماران در زمانهای ذکرشده با هم مقایسه شدند.
آنالیز آماری
در مطالعه حاضر مقادیر متغیرهای کمی به صورت انحراف معیار±میانگین نشان داده شد. بهمنظور مقایسه میانگین پارامترهای همودینامیک بین زمانهای مختلف از تحلیل واریانس اندازههای تکراری (و آزمون تعقیبی بونفرونی) استفاده شد. دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS نسخه 22 تجزیهوتحلیل شد و سطح معنیداری، 0/05 در نظر گرفته شد.
یافتهها
درکل 126 بیمار وارد مطالعه شدند. در بررسی یافتههای جمعیتشناختی، 50/8 درصد بیماران را مردان تشکیل میدادند.میانگین سنی بیماران 10/46±43/14 سال با دامنه سنی 18 تا 67 سال بود. از نظر شاخص توده بدنی، میانگین شاخص توده بدنی بیماران موردتحقیق، 3/88±26/19 کیلوگرم بر متر مربع بود و اکثریت بیماران در دامنه 18/5 تا 25 کیلوگرم بر متر مربع قرار داشتند. از نظر توزیع بیماریهای روانپزشکی، بیشتر بیماران دریافتکننده الکتروشوک، اسکیزوفرنی و کمترشان افسردگی ماژور داشتند. از نظر ابتلا به بیماری همراه، 20 بیمار (15/9 درصد)، بیماری زمینهای شامل دیابت، فشار خون، بیماری قلبی و مشکلات تیروئیدی داشتند که با احتساب درگیری تعدادی از بیماران به بیش از 1 نوع بیماری زمینهای، 27 مورد بیماری زمینهای یافت شد که بیشترین بیماری زمینهای، دیابت بود (
جدول شماره 1).
در بررسی پارامترهای همودینامیک، تفاوت آماری معنیداری بین میانگین تعداد ضربان قلب در دقیقه در طی مقاطع زمانی چهارگانه موردتحقیق در بیماران موردنظر دیده نشد (P=0/74). اما بین میانگین فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک و فشار خون متوسط شریانی برحسب میلیمتر جیوه در طی مقاطع زمانی چهارگانه موردتحقیق در بیماران موردنظر تفاوت آماری معنیداری وجود داشت (0/001>P) (
جدول شماره 2 و
تصویر شماره 1).
همچنین در مقایسه دوبهدوی پارامترهای همودینامیک شامل فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک و فشار خون متوسط شریانی در مقاطع زمانی موردتحقیق براساس تست تعقیبی بونفرونی مشخص شد در مقاطع زمانی پایه قبل از اینداکشن بیهوشی و پس از اینداکشن بیهوشی با مقطع زمانی حین پروسیجر و همچنین در مقطع زمانی حین پروسیجر با مقطع زمانی 15 دقیقه پس از بیداری تفاوت آماری معنیداری وجود داشت. بهطوریکه پس از انجام الکتروشوک، فشار خون بهصورت معنیداری نسبت به مقادیر پایه و بعد از اینداکشن بیهوشی، افزایش و 15 دقیقه پس از بیداری نسبت به زمان انجام پروسیجر، کاهش یافت (
جدول شماره 2).
در بررسی روند تغییران میانگین ضربان قلب و میانگین فشار خون متوسط شریانی در طی زمانهای اندازهگیریشده به تفکیک جنسیت، سن، اندکس توده بدنی، بیماری روانپزشکی و بیماری مزمن زمینهای مشاهده شد که تنها تفاوت آماری معنیداری از نظر میانگین ضربان قلب و میانگین فشار خون متوسط شریانی در مقاطع زمانی اندازهگیریشده به ترتیب براساس جنسیت و اندکس توده بدنی وجود داشت (
جدول شماره 3).
بحث و نتیجهگیری
نتایج این مطالعه نشان داد تفاوت آماری معنیداری بین پارامترهای همودینامیک شامل میانگین فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک و فشار خون متوسط شریانی برحسب میلیمتر جیوه در طی مقاطع زمانی چهارگانه موردتحقیق در بیماران موردنظر وجود داشت. بهطوریکه افزایش فشار خون در بازه زمانی حین پروسیجر رخ داد. درمورد ضربان قلب، هرچند میانگین ضربان قلب میان مقاطع زمانی اندازهگیریشده، تفاوت معنیداری نداشت، اما روند تغییرات ضربان قلب میان جنسیت زن و مرد متفاوت بود. بهطوریکه میزان افزایش ضربان قلب بعد از الکتروشوک در مردان بیشتر از زنان رخ داد. تغییرات همودینامیک ناشی از الکتروشوک به دلیل فعال شدن سیستم پاراسمپاتیک و به دنبال آن تحریک سمپاتیک در حین تشنج است که به میزان قابلتوجهی سطح پلاسمایی کاتکولامین را افزایش داده و موجب افزایش فشار خون و ضربان قلب میشود [
13]. این تغییرات همودینامیک میتواند سبب ایجاد استرس در سیستم قلبیعروقی شده و بیماران با بیماری عروق مغزی یا کرونری را درمعرض حوادث مغزی و قلبی قرار دهد.
بهمنظور پیشگیری از عوارض همودینامیک ناشی از الکتروشوک از رژیمهای دارویی متفاوتی استفاده میشود که هر دارو از نظر تأثیر بر همودینامیک، طول مدت تشنج و ریکاوری، مزایا و معایب خود را دارد. پروپوفول یک داروی هوشبر است که بهصورت گسترده جهت انجام پروسیجرهای نیازمند بیهوشی عمومی استفاده میشود. این دارو سبب از دست رفتن سریع هوشیاری شده و ریکاوری با آن سریع است. عوارض جانبی شایع این دارو شامل دپرسیون قلبیعروقی، برادیکاردی و آپنه در عرض چند دقیقه بعد از اینداکشن است [
17]. شلکننده رایج و انتخابی در بیماران کاندید الکتروشوک نیز ساکسینیل کولین است که بر گیرندههای نیکوتینی و موسکارینی استیل کولین اثر میگذارد و میتواند سبب آریتمیهای جانکشنال و برادیکاردی شود [
18]. مطالعه ما نشان داد میانگین فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک و فشار متوسط شریانی در زمانهای موردمطالعه تفاوت آماری معنیداری داشتند. بهطوریکه میانگین فشار خون در حین انجام پروسیجر از سایر زمانهای مطالعه بیشتر بود. در مطالعه زاهاوی و همکارانش که تغییرات همودینامیک در بیماران کاندید الکتروشوک درمانی بررسی کرده بودند، 3 داروی پروپوفول، اتومیدیت و تیوپنتال سدیم باهم مقایسه شدند که در مطالعه آنها، میانگین فشار خون سیستولیک، دیاستولیک و متوسط شریانی پس از انجام الکتروشوک در گروه پروپوفول افزایش یافت. همچنین تعداد ضربان قلب در گروه اتومیدیت کاهش، در گروه تیوپنتال سدیم افزایش و در گروه پروپوفول پایدار ماند [
17]. در مطالعه شاستری و همکارانش نیز که تأثیر 2 داروی پروپوفول و اتومیدیت بر پارامترهای همودینامیک و طول مدت تشنج در الکتروشوک درمانی را مقایسه کرده بودند با وجود ایجاد شوک با کیفیت بهتر توسط اتومیدیت، توانایی حفظ همودینامیک در 2 گروه مشابه بود که نتایج این مطالعات، همسو با مطالعه ماست [
19].
در مطالعه ملکی و همکارانش [
14] که بهمنظور بررسی تغییرات همودینامیک در بیماران کاندید الکتروشوک انجام شد و همچنین در مطالعه دگانوا و همکاران [
20]، که اثر کلونیدین بر تغییرات همودینامیک در بیماران کاندید الکتروشوکدرمانی پرا بررسی کردند، مشابه با مطالعه ما، فشار خون متوسط شریانی پس از دریافت الکتروشوک افزایش یافت. اگرچه در مطالعه آنها میزان افزایش ضربان قلب بعد از الکتروشوک بیشتر از مطالعه ما بود که علت را میتوان به تفاوت در هوشبر مورداستفاده تیوپنتال سدیم درمطالعه آنها نسبت به پروپوفول در مطالعه ما دانست.
در بررسی رابطه میان فاکتورهای سن، جنسیت، ایندکس توده بدنی، بیماریهای مزمن زمینهای و بیماری روانپزشکی با پارامترهای همودینامیک در بیماران کاندید الکتروشوکدرمانی، مشخص شد که میان فاکتور جنسیت با روند ضربان قلب و میان فاکتور ایندکس توده بدنی با روند فشار خون متوسط شریانی ارتباط وجود داشت. بهطوریکه بیماران با جنسیت مرد بعد از شوک، بیشتر از زنان دچار افزایش ضربان قلب میشدند. همچنین بیماران با ایندکس توده بدنی بالاتر به دنبال شوک دچار افزایش فشارخون بیشتری نسبت به بیماران با ایندکس توده بدنی نرمال شدند. در مطالعهای که تاکاگی و همکارانش، بهمنظور بررسی ارتباط تغییرات همودینامیک حین الکتروشوک و ایندکس توده بدنی انجام دادند، مشخص شد بیماران با ایندکس توده بدنی بالاتر دچار افزایش فشار خون بیشتری بعد از الکتروشوک میشوند [
21]. البته این مورد در مطالعه ما در بیماران با ایندکس توده بدنی 25 تا 30 بیشتر از بیماران با ایندکس توده بدنی بیشتر از 30 بود. در بیماران با ایندکس توده بدنی بسیار بالا، بعد از اینداکشن بیهوشی به علت کاهش قابلیت انقباض قلب و به دنبال آن کاهش حجم ضربهای و کاهش برونده قلبی، کاهش فشار خون رخ میدهد [
22]. درنتیجه ممکن است بتوان علت عدم افزایش قابلتوجه فشارخون پس از الکتروشوک در بیماران با ایندکس توده بدنی بالاتر از 30 نسبت به بیماران با ایندکس توده بدنی25 تا 30 را به افت فشار خون بیشتر قبل از انجام الکتروشوک و در مرحله اینداکشن نسبت داد.
در مطالعه ما نیز مشابه با مطالعات قبلی، تغییرات پارامترهای همودینامیک در مراحل انجام پروسیجر الکتروشوک رخ داد، اما این تغییرات در تمام زمانهای اندازهگیری در محدوده قابلقبولی بودند که این نتایج نشانگر عملکرد مناسب تیم درمانی در این بخش است. یکی از مواردی که نقش بسیار مهمی در ثبات همودینامیک این بیماران داشت، ویزیتهای قبل از پروسیجر توسط متخصصین بیهوشی بود. بدینمنظور چکلیستی جهت آمادهسازی بهینه بیماران قبل از دریافت الکتروشوک توسط متخصصین بیهوشی فراهم شده بود. در این چکلیست که در اختیار گروه روانپزشکی بیمارستان و سیستم پرستاری قرار گرفته بود، مواردی که نیاز به مشاوره وجود داشت، مشخص شده بود. برای مثال درصورتیکه بیمار سابقه بیماری قلبی داشت و یا دارای ریسکفاکتورهای مشخص برای بیماریهای عروق کرونر بود، حتماً قبل از کاندید شدن جهت الکتروشوک، مشاوره قلب و بررسیهای لازم انجام میشد. از طرفی حضور متخصص بیهوشی در بخش الکتروشوک از ابتدای پروسیجر تا زمان انتقال بیمار به بخش ریکاوری، محاسبه دقیق دُز داروهای بیهوشی و انتخاب مناسب آنها با توجه به شرایط بیمار، انجام پروسیجر تحت مانیتورینگ استاندارد شامل اندازهگیری فشار خون غیرتهاجمی، الکتروکاردیوگرام و پالس اکسی متری از نقاط قوت اداره این بیماران بود. بااینحال همانطور که کاملاً آشکار است، انجام این پروسیجر بهصورت ایمن و موفق نتیجه کار تیمی بوده و نشانگر هماهنگی، مشارکت و تعامل قابلقبول مناسب گروه بیهوشی و روانپزشکی است. اما با توجه به نوسانات معنیدار در فشار خون این بیماران نیاز است تا در بیماران سالمند و با بیماریهای همراه، پیشدارویی مناسب در نظر گرفته شود. همچنین تمهیدات لازم برای هرگونه مداخله اورژانسی جهت کنترل فشار خون در دسترس باشد. تحقیقاتی که همچنان در این راستا در قالب مقالات معتبر به تعداد زیاد سالانه در حال انتشار است خود تأییدی بر اهمیت این موضوع است [
23, 24].
از محدودیتهای این مطالعه میتوان به حجم نمونه کم اشاره کرد. براساس این تعداد از بیمار، تغییرات همودینامیک قابلارزیابی است، اما تأثیر بیماریهای همراه به تفکیک نوع بیماری زمینهای با دقت کافی قابلگزارش نیست. نتایج این مطالعه اگرچه نوسانات فشار خون را در محدوده قابلقبول گزارش کرد، اما برای اداره هرچه بهتر و ایمنتر بیماران پرخطر، طراحی کارآزماییهای بالینی با حجم نمونههای بیشتر و مقایسه روشهای دارویی مختلف توصیه میشود، تا با توجه به شرایط بیماران یک پیشداروی ایدئال ایمن و در دسترس برای این بیماران مشخص شود و همچنین با حجم نمونه کافی بتوان درمورد اثر بیماری همراه بر پارامترهای همودینامیک قضاوت بالینی انجام داد.
در مطالعه ما در بیماران تحت الکتروشوکدرمانی، طبق پروتکلهای بیهوشی استفادهشده، نوسانات همودینامیک شامل افزایش فشار خون سیستولیک، فشار خون دیاستولیک و فشار خون متوسط شریانی در حین انجام الکتروشوک مشاهده شد.اما اداره بیماران در نتیجه عملکرد تیمی و تعامل مناسب گروه روانپزشکی و بیهوشی و پایش دقیق بیماران بهطور قابلقبولی انجام شده است. البته با توجه به نوسانات مشاهدهشده، توجه ویژه و در نظر داشتن پیشدارو برای بیماران سالمند و با بیماری زمینهای ضروری است.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله مورد تأیید کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علومپزشکی گیلان قرار گرفته است (کد اخلاق: IR.GUMS.REC.1399.451) شرکتکنندگان از روند پژوهش آگاه بودند و اطلاعات بیمار محرمانه نگه داشته شد.
حامی مالی
معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علومپزشکی گیلان از این مطالعه حمایت کرده است.
مشارکت نویسندگان
مفهومسازی و نگارش پیشنویس: گلاره بیآزار، ربابه سلیمانی؛ گردآوری دادهها: ابراهیم حداد کومله، ثمین خوشنود اسپیلی، سمیرا میرزا بابائی، فاطمه باقرنژاد لپوندانی و بتول منتظری؛ تحلیل دادهها: سمانه غضنفر طهران؛ متدولوژی: حبیب اسلامی و سمانه غضنفر طهران؛ تدوین و بررسی و ویراستاری: سحر اعرابی؛ بررسی متون و منابع: گلاره بیآزار؛ نظارت بر اجرا و مدیریت: ربابه سلیمانی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
References
1.Liu CC, Qian XY, An JX, Yu ZL, Wu JP, Wen H, et al. Electroconvulsive therapy under general anesthesia with cisatracurium, laryngeal mask airways, and bispectral index. The Journal of ECT. 2016; 32(1):17-9. [DOI:10.1097/YCT.0000000000000251] [PMID]
2.Luccarelli J, Fernandez-Robles C, Fernandez-Robles C, Horvath RJ, Berg S, McCoy TH, et al. Modified anesthesia protocol for electroconvulsive therapy permits reduction in aerosol-generating bag-mask ventilation during the covid-19 pandemic. Psychotherapy and Psychosomatics. 2020; 89(5):314-9. [DOI:10.1159/000509113] [PMID] [PMCID]
3.Coffey MJ, Cooper JJ. Electroconvulsive therapy in anti-N-methyl-d-aspartate receptor encephalitis: A case report and review of the literature. The Journal of ECT. 2016; 32(4):225-9. [DOI:10.1097/YCT.0000000000000334] [PMID]
4.Sackeim HA. Modern electroconvulsive therapy: Vastly improved yet greatly underused. JAMA Psychiatry. 2017; 74(8):779-80. [DOI:10.1001/jamapsychiatry.2017.1670] [PMID]
5.Bryson EO, Aloysi AS, Farber KG, Kellner CH. Individualized anesthetic management for patients undergoing electroconvulsive therapy: A review of current practice. Anesthesia & Analgesia. 2017; 124(6):1943-56. [DOI:10.1213/ANE.0000000000001873] [PMID]
6.Mirzakhani H, Guchelaar HJ, Welch CA, Cusin C, Doran ME, MacDonald TO, et al. Minimum effective doses of succinylcholine and rocuronium during electroconvulsive therapy: A prospective, randomized, crossover trial. Anesthesia & Analgesia. 2016; 123(3):587-96. [DOI:10.1213/ANE.0000000000001218] [PMID]
7.Puffer CC, Wall CA, Huxsahl JE, Frye MA. A 20 year practice review of electroconvulsive therapy for adolescents. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology. 2016; 26(7):632-6. [DOI:10.1089/cap.2015.0139] [PMID]
8.Yen T, Khafaja M, Lam N, Crumbacher J, Schrader R, Rask J, et al. Post-electroconvulsive therapy recovery and reorientation time with methohexital and ketamine: A randomized, longitudinal cross-over design trial. The Journal of ECT. 2015; 31(1):20. [DOI:10.1097/YCT.0000000000000132] [PMID] [PMCID]
9.Singh A, Kar SK. How electroconvulsive therapy works?: Understanding the neurobiological mechanisms. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience. 2017; 15(3):210-21. [DOI:10.9758/cpn.2017.15.3.210] [PMID] [PMCID]
10.Sable AA, Khamborkar A, Govekar S. To compare the efficacy of thiopentone versus propofol as anaesthetic agents and compare hemodynamic changes and recovery profile caused by them on patients undergoing ECT (Electroconvulsive therapy). Indian Journal of Applied Research. 2019; 9(11):70-3. [Link]
11.Wajima Zi. Anesthesia management of special patient populations undergoing electroconvulsive therapy: A review. Journal of Nippon Medical School. 2019; 86(2):70-80. [DOI:10.1272/jnms.JNMS.2019_86-202] [PMID]
12.Gundogdu O, Avci O, Gursoy S, Kaygusuz K, Kol IO. The effects of hyperventilation on seizure length and cerebral oxygenation during electroconvulsive therapy. Northern Clinics of Istanbul. 2020; 7(3):246-54. [DOI:10.14744/nci.2019.70893] [PMID] [PMCID]
13.Parikh DA, Garg SN, Dalvi NP, Surana PP, Sannakki D, Tendolkar BA. Outcome of four pretreatment regimes on hemodynamics during electroconvulsive therapy: A double-blind randomized controlled crossover trial. Annals of Cardiac Anaesthesia. 2017; 20(1):93-9. [DOI:10.4103/0971-9784.197844] [PMID] [PMCID]
14.Maleki S YR, Hojjati H, Mobasheri M, Sharifnia H. [Comparison of hemodynamic changes before and after electroconvulsive therapy (Persian)]. Journal of Health and Care. 2010; 12(4):49-53. [Link]
15.Bahramsari S, Modir H, Moshiri E, Jamilian H, Mohammadbeigi A. Comparing the premedication effects of dexmedetomidine, remifentanil and labetalol before electroconvulsive therapy on haemodynamic responses and seizure duration in psychotic patients: A double-blinded clinical trial. Advances in Human Biology. 2020; 10(2):65-70. [DOI:10.4103/AIHB.AIHB_121_19]
16.Kayalha H, Khezri M, Rastak Sh MPH, Sofiabadi M. [Comparison of the hemodynamic effects of two anesthetics; sodium thiopental and propofol in patients undergoing electroconvulsive therapy (Persian)]. Journal of Ardabil University of Medical Sciences. 2018; 18(3):357-66. [DOI:10.29252/jarums.18.3.357]
17.Zahavi GS, Dannon P. Comparison of anesthetics in electroconvulsive therapy: An effective treatment with the use of propofol, etomidate, and thiopental. Neuropsychiatric Disease and Treatment. 2014; 10:383-9. [DOI:10.2147/NDT.S58330] [PMID] [PMCID]
18.Bowman-Dalley C, Hilliard JG. Perioperative challenges during electro convulsive therapy (ECT). In: Brambrink AM, Kirsch JR, editors. Essentials of neurosurgical anesthesia & critical care. Cham: Springer; 2020. [DOI:10.1007/978-3-030-17410-1_42]
19.Shastry SB, Gowda HN, Rao DG. Comparison of propofol and etomidate on hemodynamic characteristics and seizure duration in electroconvulsive therapy. National Journal of Physiology, Pharmacy and Pharmacology. 2021; 11(12):1389-93. [DOI:10.5455/njppp.2021.11.07237202115072021]
20.Deganwa ML, Sharma R, Khare A, Sharma D. Effect of premedication with oral clonidine on hemodynamic response during electroconvulsive therapy. Anesthesia, Essays and Researches. 2017; 11(2):354-8. [DOI:10.4103/0259-1162.186599] [PMID] [PMCID]
21.Takagi S, Iwata K, Nakagawa A. Relationship between body mass index and blood pressure elevation during electroconvulsive therapy. Journal of Clinical Anesthesia. 2012; 24(1):33-7. [DOI:10.1016/j.jclinane.2011.05.004] [PMID]
22.Domi R, Laho H. Anesthetic challenges in the obese patient. Journal of Anesthesia. 2012; 26(5):758-65. [DOI:10.1007/s00540-012-1408-4] [PMID]
23.Bansal S, Surve RM, Dayananda R. Challenges during electroconvulsive therapy-A review. Journal of Neuroanaesthesiology and Critical Care. 2021; 26:758-65. [DOI:10.1055/s-0041-1731627]
24.Subsoontorn P, Lekprasert V, Waleeprakhon P, Ittasakul P, Laopuangsak A, Limpoon S. Premedication with dexmedetomidine for prevention of hyperdynamic response after electroconvulsive therapy: A cross-over, randomized controlled trial. BMC Psychiatry. 2021; 21(1):408. [DOI:10.1186/s12888-021-03406-9] [PMID] [PMCID]